شیمی درمانی از داروها برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌کند. از شیمی درمانی برای درمان بسیاری از انواع سرطان استفاده می‌شود. داروهای شیمی درمانی را می‌توان به صورت تک دارویی یا در ترکیب با سایر داروهای شیمی درمانی تجویز کرد (شیمی درمانی ترکیبی). همچنین شیمی درمانی را می‌توان در ترکیب با سایر درمان‌ها مثل رادیوتراپی یا تارگت تراپی، تجویز کرد. همچنین در پیوند مغز استخوان (سلول‌های بنیادی) از شیمی درمانی با دوزهای بالا استفاده می‌کنیم.

شیمی درمانی چطور اثر می‌کند؟

شیمی درمانی روی سلول‌هایی که رشد و تقسیم سریع‌تری دارند، تاثیر دارد. سلول‌های سرطانی سریع رشد می‌کنند و تقسیم می‌شوند و این قضیه آن‌ها را تبدیل به هدف‌های خوبی برای شیمی درمانی می‌کند. اما شیمی درمانی نمی‌تواند تفاوت بین سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم را متوجه شود؛ بعضی از سلول‌های طبیعی بدن مثل فولیکول‌های مو و برخی سلول‌ها در مخاط سیستم گوارشی هم سریع‌تر از بقیه‌ی سلول‌های بدن رشد می‌کنند و تقسیم می‌شوند.

اثر شیمی درمانی روی سلول‌های سالم، دلیل ریزش مو در شیمی درمانی و استفراغ و اسهال در افرادی است که تحت شیمی درمانی هستند. سلول‌های طبیعی بدن معمولا این آسیب را بعد از مدتی جبران می‌کنند و عوارض جانبی بعد از تمام شدن شیمی درمانی معمولا از بین می‌روند.

هدف از شیمی درمانی چیست؟

متخصصان سرطان شیمی درمانی را برای دستیابی به یکی از سه هدف اصلی انجام می‌دهند:

• علاج (بهبود کامل): حذف تمام سلول‌های سرطانی
• کنترل: کاهش اندازه تومورها و جلوگیری از رشد یا گسترش تومور
• تسکین: زمانی که سرطان آن‌قدر پیشرفته است که قابل‌درمان نیست، شیمی درمانی تسکینی جهت کوچک‌کردن سرطان و کاهش علائم انجام می‌شود و در نتیجه کیفیت زندگی بیمار را افزایش می‌دهد.

داروهای شیمی درمانی بر اساس ترکیب شیمیایی، نحوه حمله به سلول‌های سرطانی و نحوه تعامل آنها با سایر داروها طبقه‌بندی می‌شوند. دانستن نحوه عملکرد دارو به انکولوژیست‌ها کمک می‌کند تصمیم بگیرند که چگونه داروها را برای بهینه‌سازی درمان بیمار ترکیب کنند.

عوارض جانبی رایج در شیمی درمانی

افراد تحت شیمی درمانی عوارض مختلفی را تجربه می‌کنند و همه‌ی افراد همه‌ی عوارض را تجربه نمی‌کنند؛ همچنین شدت عوارض در هر فرد با فرد دیگر متفاوت است. بعضی از این عوارض مدت اندکی بعد از پایان شیمی درمانی از بین می‌روند، اما برخی از آن‌ها، تا مدت طولانی بعد از پایان درمان، در بیمار باقی می‌مانند. بیشتر افراد تحت شیمی درمانی، نگران این هستند که آیا عوارض جانبی ناشی از این درمان را تجربه می‌کنند یا خیر و اینکه عوارض جانبی، چگونه هستند. این جا لیستی از عوارض جانبی شیمی درمانی که رایج‌تر هستند را آوردیم:

• خستگی
• ریزش مو
• به سادگی کبود شدن و خونریزی
• عفونت
• آنمی (کم خونی یا کم بودن گلبول‌های قرمز خون)
• حالت تهوع و استفراغ
• تغییرات اشتها
• یبوست
• اسهال
• زخم در دهان و زبان و گلو و درد حین بلع غذا
• نوروپاتی محیطی و سایر مشکلات عصبی همچون درد و بی حس شدن و مورمور شدن
• تغییرات ناخن و پوست مثل خشکی پوست و تغییر رنگ ناخن
• تغییرات ادرار و مثانه و مشکلات کلیه
• تغییرات وزن
• شیمیایی شدن مغز و تاثیر روی تمرکز
• تغییرات خلق و خو
• تغییر در میل و عملکرد جنسی
• مشکلات باروری

جهت مطالعه بیشتر در مورد عوارض شیمی درمانی این مقاله را مطالعه کنید.

چطور از شیمی درمانی استفاده می‌شود؟

برای درمان سرطان، شیمی درمانی را به صورت تنها یا در ترکیب با سایر درمان‌ها مثل جراحی و رادیوتراپی استفاده می‌کنیم:

• ممکن است قبل از جراحی و برای کوچک کردن تومور، از شیمی درمانی استفاده کنیم. به این نوع از شیمی درمانی، شیمی درمانی نئوادجوانت (Neoadjuvant Chemotherapy) یا «پیش‌کمکی» می‌گوییم.
• ممکن است بعد از جراحی و برای نابود کردن بقایای سلول سرطانی و جلوگیری از عود کردن سرطان، از شیمی درمانی استفاده ‌کنیم. به این نوع شیمی درمانی، شیمی درمانی کمکی یا ادجوانت (adjuvant Chemotherapy) می‌گوییم.
• ممکن است از شیمی درمانی برای کم کردن علائم و بهبود یافتن کیفیت زندگی و افزایش طول عمر افرادی با سرطان‌های پیشرفته، استفاده ‌شود. به این نوع شیمی درمانی، شیمی درمانی تسکین دهنده (Palliative Chemotherapy) می‌گوییم.

شیمی درمانی معمولا به صورت درمان سیستمیک (سراسری) استفاده می‌شود؛ یعنی دارو در خون گردش می‌کند و می‌تواند به سلول‌های سرطانی در تقریبا هرجایی از بدن حمله کند.

از چه نوع داروهایی در شیمی درمانی استفاده می‌شود؟

داروهای شیمی درمانی استفاده شده در درمان سرطان، توسط انکولوژیست تجویز می‌‌شود.

متخصص شیمی درمانی با شما درباره‌ی داروهایی که احتمال اثرگذاری بیشتری دارند، صحبت می‌کند و درباره‌ی دوز و برنامه‌ی درمانی و طول مدت درمان تصمیم می‌گیرد. برنامه‌ی درمانی در شیمی درمانی، رژیم نام دارد و به موارد زیر بستگی دارد:

• نوع سرطان
• مرحله سرطان (stage)
• سن بیمار
• سلامت کلی و وجود مشکلات سلامتی از جمله مشکلات قلبی یا کبد و کلیه
• نوع درمان سرطانی که شما تاکنون داشته اید یا برنامه‌ی درمان شما
• ترجیحات شما

دوز داروهای شیمی درمانی

بیشتر داروهای شیمی درمانی داروهای قوی هستند و محدوده‌ی باریکی از دوز امن و اثرگذار دارند؛ یعنی استفاده‌ دوز کمی از دارو، سرطان را به خوبی درمان نمی‌کند و استفاده از دوز زیاد، عوارض جانبی تهدیدکننده‌ی زندگی خواهد داشت. به همین دلیل پزشک باید با دقت دوز دارو را مشخص کند.

راه‌های مختلفی برای انتخاب دوز دارو وجود دارد و انتخاب دوز بیشتر به نوع داروی استفاده شده بستگی دارد. واحد اندازه گیری بیشتر داروهای شیمی درمانی میلی گرم (mg) است.

دوز کلی استفاده شده در یک فرد، ممکن است وابسته به وزن فرد به کیلوگرم باشد. برای مثال یک فرد با ۶۰ کیلو وزن، حین دریافت دارویی با دوز ۱۰ میلی گرم بر کیلوگرم، باید در کل ۶۰۰ میلی گرم از دارو را دریافت کند (وزن فرد ضرب در میزان دوز به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، برابر است با دوز کلی داروی دریافتی).

دوز بعضی از داروهای شیمی درمانی را بر اساس مساحت سطح بدن (BSA) انتخاب می‌کنند. مساحت سطح بدن را با استفاده از قد و وزن اندازه می‌گیرند و واحدش متر مربع (m²) است.

دوز دارو در افراد بالغ و کودکان فرق می‌کند؛ دلیل این امر این است که بدن کودکان دارو را با روش متفاوتی تجزیه می‌کند. همچنین ممکن است مرحله‌ی حساسی کودکان به داروها، با بزرگسالان متفاوت باشد.

علاوه بر کودکان در افراد لیست زیر هم دوز دارو ممکن است متفاوت باشد:

• سالمندان
• افراد با سوء تغذیه
• افراد چاق
• افرادی که داروهای دیگری مصرف می‌کنند
• افرادی که تحت رادیوتراپی هستند
• افرادی که تعداد سلول‌های خونی‌شان کم است
• افرادی که بیماری کلیوی یا کبدی دارند
• افرادی که قادر به تحمل دوز داروی مشخص شده نیستند

شیمی درمانی چگونه انجام می‌شود؟

شیمی درمانی به عنوان یک درمان مستقل یا در کنار سایر روش‌های درمان سرطان مانند جراحی و پرتودرمانی استفاده می‌شود. از آنجایی که شیمی درمانی در سراسر بدن اثر می‌کند، احتمالاً یک برنامه درمانی خوب برای سرطان‌هایی است که به سایر اندام‌ها و بافت‌های بدن دور از محل ایجاد سرطان، گسترش یافته‌اند. به این گسترش دوردست، متاستاز می‌گوییم.

درمان‌های شیمی درمانی معمولا شامل دوره‌هایی از تجویز دارو و سپس روزهای استراحت است. پزشکان به هر کدام از این دوره‌های تزریق+استراحت، یک «کورس» یا «سیکل» می‌گویند. شیمی‌درمانی‌های معمول، شامل چندین کورس چند هفته‌ای هستند. تعداد سیکل‌ها بر اساس نوع سرطان، مرحله آن و برنامه کلی درمان تعیین می‌شود.

انواع روش های شیمی درمانی

شیمی‌درمانی را می‌توان به شکل قرص (خوراکی)، داخل وریدی (تزریق داخل ورید) یا تزریق مستقیم در بافت‌های عضلانی یا مایع نخاعی انجام داد. روش شیمی‌درمانی با توجه به نوع دارو و روش مصرف آن تعیین می‌شود. به عنوان مثال، برخی از آنزیم‌های معده به‌راحتی انواع قرص‌های شیمی‌درمانی را تجزیه می‌کنند، بنابراین ممکن است دارو را به‌جای مصرف خوراکی به جریان خون تزریق کنیم. سیکل و زمان استراحت نیز بر اساس داروی مورد استفاده تعیین می‌شود.

اکثر داروهای شیمی‌درمانی در بخش سرپایی یا بستری شیمی‌درمانی در یک مرکز درمان سرطان به بیمار داده می‌شود. برخی از اشکال، مانند قرص‌های شیمی‌درمانی را می‌توان در خانه مصرف کرد.

همانطور که گفته شد برای پاسخ به شیمی درمانی چگونه انجام می‌شود باید با انواع آن آشنا شوید. انواع روش‌های انجام شیمی‌درمانی شامل موارد زیر است:

شیمی‌درمانی وریدی

شیمی‌درمانی را می‌توان مستقیماً از طریق یک لوله IV (داخل وریدی) به نام کاتتر وارد ورید (سیاهرگ) کرد. این مسیر وریدی معمولاً از دست یا پایین بازو یا از ورید مرکزی گرفته می‌شود. این روش اجازه می‌دهد تا داروهای شیمی‌درمانی وارد جریان خون شما شوند و سلول‌های سرطانی را در سراسر بدن از بین ببرند.

دستگاه دسترسی عروقی (VAD) یک لوله نازک است که برای واردکردن داروهای شیمی‌درمانی به یک ورید بزرگ استفاده می‌شود. پورت شیمی‌درمانی، نوعی VAD است که امکان دسترسی آسان به قفسه سینه را فراهم می‌کند و به صورت یک دیسک کوچک و گرد است که معمولاً زیرپوست قفسه سینه قرار می‌گیرد. این پورت به شما این امکان را می‌دهد چندین دارو را در یک زمان مصرف کنید و دریافت مکرر شیمی‌درمانی را در طول زمان آسان‌تر می‌کند. همچنین با وجود آن دیگر نیاز به رگ گیری در هر نوبت و ورود متعدد سوزن به پوست نیست.

بیشتر بخوانید: پورت شیمی‌درمانی چیست

گاهی اوقات یک پمپ کوچک به یک پورت متصل می‌شود. این پمپ مقدار دارو و سرعت ورود آن را کنترل می‌کند. بیشتر پورت‌ها تا پایان شیمی‌درمانی در جای خود باقی می‌مانند.

شیمی‌درمانی ممکن است به‌صورت تزریق در عضله یا زیرپوست نیز تجویز شود که معمولا آن را در بازو، پا یا شکم تزریق می‌کنند.

شیمی‌درمانی خوراکی

برخی از داروهای شیمی‌درمانی ممکن است به صورت قرص، کپسول یا مایع خوراکی مصرف شوند. فقط انواع خاصی از داروهای شیمی‌درمانی در این فرم موجود است. گاهی اوقات این نوع شیمی‌درمانی را می‌توان در خانه مصرف کرد.

تزریق شیمی‌درمانی به قسمت خاصی از بدن

پزشکان ممکن است دوزهای شیمی‌درمانی را در اندام یا قسمت خاصی از بدن تجویز کنند. این عمل به داروها اجازه می‌دهد مستقیماً به محل سرطان بروند. این روش همچنین ممکن است عوارض جانبی کمتری ایجاد کند. داروها را می‌توان مستقیماً در بخش‌های زیر وارد کرد:

• سرخرگی که به عضوی مانند کبد یا بخشی از بدن شما که سرطان در آن قرار دارد منتهی می‌شود.
• مایع اطراف مغز و نخاع.
• عضوی که از طریق مجرایی به خارج بدن می‌رود. برای مثال داروی شیمی‌درمانی را می‌توان از طریق مجرای ادرار وارد مثانه کرد.
• ناحیه‌ای که حاوی سرطان است. به عنوان مثال، سرطان کبد یا سرطان لایه داخلی شکم (صفاق) ممکن است با قرار دادن شیمی‌درمانی در حفره شکم درمان شود.
• خود تومور. می‌توان تزریق را مستقیما در تومور زیر پوست انجام داد.

شیمی‌درمانی روی پوست

داروهای شیمی‌درمانی ممکن است با کرمی مخلوط شوند که روی پوست خود بمالید. این روش ممکن است برای درمان سرطان پوست و در منزل انجام شود.

دوره‌های شیمی درمانی

شیمی درمانی و بقیه‌ی داروهای استفاده شده در درمان سرطان ممکن است در اولین باری که استفاده می‌شوند همه‌ی سلول‌های سرطانی را از بین نبرند. برخی سلول‌های سرطانی ممکن است همچنان زنده بمانند و به رشد کردن ادامه دهند. شیمی درمانی و بقیه‌ی داروها، طبق برنامه ای تجویز می‌شوند و هدف این برنامه این است که سلول‌های سرطانی را تا جایی که امکان دارد از بین ببرد.

شیمی درمانی و بقیه‌ی داروهای درمان سرطان، تکرار می‌شوند و  معمولا در فواصل منظمی که «کورس»، «سیکل» یا «دوره» نام دارند، تجویز می‌شوند. معمولا بعد از هر کدام از این دوره ها، یک زمان استراحت داریم که شامل چند روز یا چند هفته می‌شود و در این مدت، هیچ درمانی داده نمی‌شود. این دوره‌ استراحت، به سلول‌های نرمال اجازه‌ی بهبودی می‌دهد.

دارو های شیمی درمانی

انواع زیادی از داروهای شیمی درمانی وجود دارد که در گروه‌های مختلفی دسته بندی می‌شوند و این دسته بندی به نوع عملکردشان بستگی دارد. ترکیب داروهای شیمی درمانی از دسته‌های مختلف، باعث تاثیرگذاری بهتر درمان می‌شود؛ چون داروهای مختلف، از نقاط مختلف چرخه‌ی رشد به سلول سرطانی حمله می‌کنند. استفاده از داروها به صورت ترکیبی، همچنین باعث جلوگیری در برابر مقاومت و کاهش احتمال عود سرطان می‌شود.

انواع دارو های شیمی درمانی

بعضی از انواع شیمی درمانی شامل موارد زیر می‌شود:

• عوامل آسیب زننده به DNA یا عوامل آلکیله کننده
• نیتروزوره
• آنتی متابولیت‌ها
• آنتی میتوتیک‌ها
• آنتی بیوتیک‌های ضد تومور
• مهارکننده‌های آنزیم‌های ترمیم کننده‌ی DNA

که در ادامه به توضیحات هرکدام پرداخته ایم.

عوامل آسیب زننده به DNA یا عوامل آلکیله کننده

با تغییر DNA و جلوگیری از کپی شدنش، از تقسیم سلول‌ها جلوگیری می‌کنند. به دلیل تقسیم و رشد سریع سلول‌های سرطانی، آن‌ها در نهایت می‌میرند چون زمان کافی برای ترمیم DNA آسیب دیده را ندارند.

نیتروزوره

گروهی از عوامل آلکیله کننده‌اند که اعمال خاصی دارند. گروه اول از عوامل آلکیله کننده که بالاتر نام بردیم، توانایی ورود به مغز را ندارند اما نیتروزوره‌ها می‌توانند این کار را انجام دهند. این دسته از داروها می‌توانند وارد مغز شوند زیرا توانایی عبور از سد خونی-مغزی را دارند. این ویژگی خاص، باعث مفید بودن این داروها برای گروه هایی از تومور‌ مغز ‌می‌شود.

آنتی متابولیت‌ها

شبیه به تکه‌هایی در DNA و RNA عمل می‌کنند که برای زنده بودن و رشد سلول سرطانی، ضروری هستند و وقتی سلول‌های سرطانی از این مواد به جای مواد خودشان استفاده می‌کنند، DNA آسیب می‌بیند و سلول می‌میرد.

آنتی میتوتیک‌ها

فرآیند تقسیم یا میتوز سلول را متوقف می‌کنند و در نتیجه سلول‌ نمی‌تواند تقسیم شود .

آنتی بیوتیک‌های ضد تومور

به DNA متصل می‌شوند و باعث جلوگیری از عملکرد مناسب آن می‌شوند و اینگونه باعث مرگ سلول می‌شود. این داروها، با آنتی بیوتیک‌های استفاده شده برای درمان عفونت‌ها، فرق می‌کنند.

مهارکننده‌های آنزیم‌های ترمیم کننده‌ی DNA

از ترمیم شدن DNA آسیب دیده در سلول‌ها، جلوگیری می‌کند. این داروهای شیمی درمانی به آنزیم‌های ترمیم کننده‌ی DNA آسیب دیده، حمله می‌کنند و وقتی سلولی نتواند DNA آسیب دیده‌اش را ترمیم کند، می‌میرد.

برنامه‌ی درمانی با شیمی درمانی

طول درمان و زمان بندی و تعداد دوره ها در شیمی درمانی یا سایر درمان‌های شیمی درمانی، به ترکیب دارویی استفاده شده و نوع سرطان بستگی دارد. انکولوژیست معمولا وقتی درمان شروع می‌شود، برنامه را مشخص می‌کند. ممکن است برنامه درمانی، کمی دیرتر مشخص شود و بستگی به اثر گذاری دارو روی بدن بیمار و میزان تحمل بیمار، داشته باشد.

آنکولوژیست فردی است که در زمینه‌ی سرطان تخصص دارد و در دارو درمانی شما، نظارت می‌کند. این فرد با افراد دیگری در تیم درمانی همکاری می‌کند و درمان‌ها را برنامه‌ریزی کرده و تحویل می‌دهد.

درمان شیمی درمانی، می‌تواند به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه باشد. داروهای شیمی درمانی را معمولا در فواصل منظم، که «کورس» نام دارد، تجویز می‌کنند. برای مثال، دوره درمانی ممکن است سه روز باشد و در ادامه‌اش یک دوره‌ی استراحت ۲۵ روزه وجود داشته باشد. این دوره‌ی استراحتی به بدن اجازه می‌دهد سلول‌های سالم و جدید بسازد و قدرتش را بازیابی کند. دوره‌ی شیمی درمانی که شامل شروع تا پایان شیمی درمانی می‌شود، ممکن است سه ماه یا طولانی‌تر باشد. پس ممکن است شما در دوره‌ی درمانی‌تان، چهار کورس یا بیشتر داشته باشید. تیم درمانی‌تان به شما می‌گوید که انتظار دارد درمان شما چقدر طول بکشد.

تیم درمانی‌تان به شما اطلاع می‌دهد که شما می‌توانید چه چیزهایی را بخورید و بنوشید و حین شیمی درمانی از چه چیزهایی باید خودداری کنید. به پزشکتان اطلاع دهید که از چه داروهایی استفاده می‌کنید این داروها شامل داروهای تجویز شده و ویتامین‌ها و مکمل‌هایی از جمله داروهای گیاهی می‌شود.

نکات قبل از شروع شیمی درمانی

قبل از شروع شدن شیمی درمانی، ممکن است تیم درمانی شما پیشنهاد کند که با مراجعه به دندانپزشک، دندان‌هایتان را تمیز کرده و چک کنید. این پیشنهاد به این دلیل است که شیمی درمانی، ممکن است باعث درد دهان و خشکی دهان شود و همچنین ممکن است توانایی بدن شما را در مقابله با عفونت‌ها، کم کند.

شیمی درمانی همچنین ممکن است اثرات منفی روی قلب شما داشته باشد، پس ممکن است تیم درمانی شما پیشنهاد کند که شما یک اکوکاردیوگرافی قلبی داشته باشید و  عملکرد قلبتان را بسنجید.

شیمی درمانی همچنین روی قدرت باروری (توانایی باردار شدن یا باردار کردن) شما اثر‌گذار است و قبل از شروع شیمی درمانی، با تیم درمانی خود در مورد اینکه می‌خواهید در آینده بچه‌دار شوید یا نه، صحبت کنید. ممکن است راه‌هایی برای محافظت از قدرت باروری شما قبل یا حین درمان، وجود داشته باشد.

اگر شما از طریق وریدی شیمی درمانی را دریافت می‌کنید، ممکن است جراحی داشته باشید و طی این جراحی یک کاتتر نرم و انعطاف‌پذیر (کاتتر مرکزی ورید یا پورت) را جایگذاری کنید. از این‌ کاتترها، برای رساندن دارو در شیمی درمانی‌های طولانی استفاده می‌شود و از سوراخ شدن با سوزن در هر جلسه‌ی شیمی درمانی جلوگیری می‌کنند.

داروهایی برای کم کردن عوارض جانبی از جمله حالت تهوع و استفراغ، معمولا ۲۰ تا ۳۰ دقیقه قبل از شیمی درمانی داده می‌شوند.

شیمی درمانی در چه محلی انجام می‌شود؟

محل شیمی درمانی شما به موقعیتتان، داروهای مصرفی‌تان و امکانات‌ جامعه‌تان، بستگی دارد. ممکن است درمان را در این محل‌ها دریافت کنید:

• کلینیک سرطان
• بیمارستان
• خانه
• مطب پزشک

بیشتر مردم به صورت بیمار سرپایی شیمی درمانی را دریافت می‌کنند و لازم نیست که در بیمارستان بستری شوند. اگر درمانتان ۲۴ ساعت یا بیشتر باشد، ممکن است لازم باشد شما در بیمارستان بمانید. بعضی از بیماران که در ابتدای درمانشان هستند، در بیمارستان می‌مانند تا تیم درمانی مراقب عوارض جانبی باشد.

نحوه انجام شیمی درمانی

شیمی درمانی را می‌توان از راه‌های مختلفی دریافت کرد که به آن‌ها راه‌ها یا مسیرهای تجویز می‌گویند. مسیر تجویز شیمی درمانی به نوع دارو و هدف درمان و نوع و محل سرطان بستگی دارد.

بیشتر داروهای شیمی درمانی با استفاده از یک سوزن یا یک لوله‌ی پلاستیکی کوچک به نام کاتتر، مستقیما به ورید تزریق می‌شوند (IV). این روش به دارو اجازه می‌دهد که مستقیما وارد جریان خون شود و به تومور و هر سلول سرطانی که از تومور پخش شده برود. گاهی یک پمپ، برای کنترل سرعت تزریق داروهای شیمی درمانی استفاده می‌شود.

بقیه‌ی راه‌های شیمی درمانی شامل موارد زیر می‌شود:

• به صورت خوراکی، مثلا قرص‌ها یا کپسول‌ها (شیمی درمانی خوراکی)
• تزریق به مایع مغزی نخاعی
  • داخل مایع مغزی اطراف نخاع (شیمی درمانی درون نخاعی یا intrathecal)
  • درون مایع مغزی نخاعی در مغز (شیمی درمانی درون بطن مغز یا intraventricular)
• درون شریان (شیمی درمانی درون شریانی)
• درون حفرات بدن از جمله شکم یا قفسه‌ی سینه (شیمی درمانی درون حفره‌ای)
• درون عضله (شیمی درمانی درون عضله‌ای)
• مستقیما درون تومور (شیمی درمانی درون ضایعه)
• استفاده از یک کرم یا پماد روی پوست (شیمی درمانی موضعی)

مراقبت‌های حین شیمی درمانی

شیمی درمانی، شامل داروهای قوی می‌شود که ممکن است به سلول‌ها آسیب بزنند و آن‌ها را نابود کنند. باید با احتیاط مدیریت شود و با دقت تنظیم شود. تیم درمانی، ممکن است دستکش یا ماسک یا عینک‌های ایمنی و گان بپوشند تا با دارو در ارتباط مستقیم نباشند. بعضی از داروهایی که التهاب آور هستند، اگر از ورید نشت کنند، می‌توانند به بافت هم آسیب بزنند؛ پس وقتی دارو را دریافت می‌کنید، یکی از اعضای تیم درمانی با شما می‌ماند.

شما و تیم درمانی‌تان باید در رابطه با مدیریت مایعات بدنتان دقت لازم را داشته باشید؛ زیرا داروهای شیمی درمانی تا حدودا ۴۸ ساعت بعد از درمان، می‌توانند از طریق ادرار و مدفوع و استفراغ دفع شوند.

تیم درمانی‌تان در رابطه با موارد زیر به شما توصیه‌هایی می‌کنند:

• احتیاط‌های لازم حین استفاده از سرویس بهداشتی
• اگر لباستان به داروهای شیمی درمانی آغشته شد، چه کار کنید
• اگر داروی شیمی درمانی را در خانه دریافت می‌کنید، چطور مدیریتش کنید
• اینکه آیا می‌توانید رابطه‌ی جنسی داشته باشید یا باید از آن دوری کنید
• احتیاط‌های لازم حین رابطه‌ی جنسی

مهم است که حین درمان، باردار نشوید یا کسی را باردار نکنید؛ چون بعضی از داروهای شیمی درمانی باعث جهش ژنی یا نقص‌های مادرزادی در جنین در حال رشد می‌شوند. یک زن ممکن است حین شیمی درمانی بارور باشد، حتی اگر چرخه‌هایش نامنظم یا متوقف شده باشند. با تیم درمانی‌تان درباره‌ی بهترین روش‌های پیشگیری بارداری برای شما و همسرتان صحبت کنید.

از آنجایی که داروهای شیمی درمانی سیستم ایمنی شما را ضعیف می‌کنند شما باید موارد زیر را نیز انجام دهید:

• دست‌هایتان را به صورت مرتب بشورید
• اطراف کسانی که مریض هستن از خودتان مراقبت کنید تا عفونت‌ها به شما منتقل نشوند. در بعضی موارد، پزشکتان ممکن است پیشنهاد بدهد که شما از افراد بیمار به کلی فاصله بگیرید تا آن‌ها بهتر شوند.
• حواستان به سالم بودن غذاهایی که می‌خورید، باشد

 داروهای کنترل عوارض جانبی دیررس

گاهی بعد از هرشیمی درمانی، داروهایی داده می‌شود تا به به کنترل عوارض جانبی دیررس کمک کند. این عوارض جانبی شامل حالت تهوع، استفراغ یا اسهال می‌شود. این داروها معمولا به صورت خوراکی هستند و ممکن است تا چند روز بعد از شیمی درمانی دریافت شوند. تیم درمانی‌تان به شما می‌گوید که هر چند وقت یک بار لازم است داروهای حمایتی را دریافت کنید تا به عوارض جانبی‌تان کمک کند.

نظارت حین شیمی درمانی

به دلیل آنکه شیمی درمانی سریعا روی سلول‌‌هایی که تقسیم سریعی دارند از جمله  سلول‌های خونی، اثر می‌گذارد؛ شما می‌توانید به صورت منظم آزمایش خون داشته باشید تا سطح گلبول‌های قرمزتان را طی شیمی درمانی چک کنید. ممکن است یک شمارش کلی سلول‌های خونی(CBC)  یا آزمایش‌های دیگری را قبل از هر جلسه شیمی درمانی داشته باشید.

کاهش در تعداد سلول‌های خونی نشان دهنده‌ی این است که شیمی درمانی اثر کرده است. کاهش خفیف در تعداد سلول‌های خونی طبیعی است و مضر نیست. اگر تعداد سلول‌های خونی در محدوده‌ی نرمال و طبیعی بماند، دریافت شیمی درمانی مشکلی ندارد. اما اگر یکی از انواع سلول‌های خونی کم شود، پزشک ممکن است دوز دارو را کاهش دهد یا درمان را برای مدتی به تعویق بیاندازد.

ممکن است آزمایشات خون یا تصویر برداری با اشعه ایکس یا سایر تصویربرداری‌ها را انجام دهید تا ببینید که درمان چطور اثر کرده است.

مقاومت به شیمی درمانی

بعضی از انواع شیمی درمانی ممکن است که انواع خاصی از سرطان را به خوبی از بین نبرند. این سلول‌های سرطانی به درمان مقاوم هستند. ممکن است مقاومت به شیمی درمانی دقیق، در ابتدای درمان شروع شود یا ممکن است بعد از مدتی نمایان شود. پس ممکن است یک داروی موثر روی تومور، بعد از مدتی اثر نداشته باشد.  اگر شما به نوع خاصی از شیمی درمانی مقاوم شدید، پزشکتان داروی دیگری را تجویز می‌کند یا درمان را عوض می‌کند.

چگونه می‌توانید برای شیمی‌درمانی برنامه‌ریزی کنید؟

شیمی‌درمانی را می‌توان در مکان‌های مختلف مانند بیمارستان، مطب پزشک یا کلینیک انجام داد. گاهی اوقات ممکن است شیمی‌درمانی در خانه انجام شود.

اگر می‌خواهید شیمی‌درمانی کنید، از قبل برای کارهایی که در طول جلسات خود انجام خواهید داد، برنامه‌ریزی کنید. دوست دارید موسیقی گوش کنید؟ اگر چنین است، موسیقی‌های مورد علاقه خود را به همراه هدفون را با خود ببرید. گوش‌دادن به موسیقی به شما کمک می‌کند تا در حین شیمی درمانی آرامش بیشتری داشته باشید. همچنین می‌توانید کتاب بخوانید، فیلم تماشا کنید یا یک بازی انجام دهید. چیزی را انتخاب کنید که از آن لذت می‌برید.

بعد از شیمی درمانی

علاوه بر مراقبت‌های قبل از شیمی درمانی و حین شیمی درمانی، تیم درمانی شما درباره‌ی تغذیه شیمی درمانی و فعالیت‌های بدنی مناسب شما بعد از درمان توصیه‌هایی ارائه می‌کنند. بعضی افراد ممکن است مدتی بعد از شیمی درمانی به زمان بیشتری برای استراحت نیاز داشته باشند.

شیمی درمانی می‌تواند سیستم ایمنی شما را ضعیف کند. داروها در حین درمان و کمی بعد از آن، ممکن است روی سلول‌های خونی که در برابر بیماری، عفونت و خونریزی بیش از حد در بدن فعالیت می‌کنند، اثر منفی بگذارند؛ پس به صورت مرتب و مخصوصا بعد از استفاده از دستشویی و قبل از آماده کردن غذا، دست‌هایتان را بشورید.

نتیجه گیری

شیمی درمانی یکی از درمان های اصلی سرطان است. در این روش، با کمک داروها، سلول‌هایی که سرعت رشد بیشتری دارند از بین می‌روند. انواع مختلفی از داروهای شیمی درمانی وجود دارد که هر کدام تاثیر و عارضه مختلفی دارند. بر خلاف تصور بسیاری از افراد، تمام داروهای شیمی درمانی موجب ریزش مو نمی‌شوند. پزشک شما برنامه کموتراپی شما را تنظیم می‌کند. همچنین داروهای کمکی برای پیشگیری از عوارض احتمالی به شما داده می‌شود. 

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید