در برخی از مواقع ممکن است سلول های بنیادی عملکرد درستی نداشته باشند و منجر به کاهش تولید سلول های خونی شوند. در این صورت نیاز است تا سلول های بنیادی سالم به بدن بیمار تزریق شود، که به آن پیوند مغز استخوان یا سلول های بنیادی می‌گویند. این سلول های تزریق شده جایگزین سلول های بنیادی آسیب دیده می‌شوند و به بهبود بیمار کمک می‌نمایند. به همین دلیل در بیماری‌هایی که منجر به آسیب دیدگی مغز استخوان می شوند (مانند سرطان)، برای درمان از پیوند مغز استخوان استفاده می‌شود. در ادامه در مورد پیوند مغز استخوان و نکات مرتبط با آن آشنا می‌کنم.

پیوند مغز استخوان چیست؟

پیوند مغز استخوان یک روش درمانی موثر است که می‌تواند سلول‌های سالم را جایگزین سلول‌های مغز استخوان آسیب دیده نماید. از این روش درمانی برای درمان بسیاری از بیماری ها مانند لوسمی، ضعف سیستم ایمنی بدن، لنفوم، سرطان و دیگر بیماری های خونی استفاده می‌شود. معمولا افراد زیر کاندیدای مناسب تری برای انجام پیوند مغز استخوان هستند:

• افرادی که جوان تر و سرحال‌ترند.
• کسانی که در مراحل ابتدایی بیماری هستند و درمان‌های متعددی انجام نداده‌اند.
• افرادی که مشکلات جدی قلبی، کلیوی، ریوی و اختلالات شدید در ناحیه کبد ندارند.

انجام پیوند مغز استخوان چگونه است؟

برای انجام پیوند مغز استخوان معمولا روند درمان در دو مرحله کلی انجام می‌شود. در ادامه به بررسی هر کدام از این مراحل خواهیم پرداخت.

مرحله اول

در صورتی که ارزیابی‌های اولیه پس از پیوند انجام شود و فرد برای انجام پیوند مشکلی نداشته باشد، برای شیمی‌درمانی یا پرتو‌درمانی (مرحله شرطی سازی) آماده می‌شود. در این مرحله که معمولا به آن «درمان پیش پیوند» نیز می‌گوییم، مغز استخوان برای پیوند آماده می‌شود. این مرحله از درمان حدوداً یک تا دو هفته طول می‌کشد. از طرفی این مرحله درمان ناراحت کننده ترین بخش درمان است، زیرا بیمار با عوارض ناشی از شیمی درمانی و یا پرتو درمانی مواجه خواهد شد. به همین دلیل روحیه بالای بیمار در این مرحله از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. اهداف ناشی از انجام شرطی سازی عبارتند از:

• ایجاد فضای باز و مناسب در مغز استخوان جهت پیوند
• کنترل سیستم ایمنی بدن بیمار به منظور پیشگیری از سرکوب پیوند
• از بین بردن سلول های سرطانی که ممکن است در بدن بیمار وجود داشته باشند.

مرحله دوم

این مرحله شامل تزریق مغز استخوان یا سلول های بنیادی است. که معمولا چند روز پس از اتمام مرحله اول آغاز می شود. با توجه به نوع سلول های بنیادی تزریق شده، ممکن است در این مرحله نیاز به مصرف دارو وجود داشته باشد. این مرحله در طول چند ساعت در اتاق عمل انجام می‌شود.

انواع روش های پیوند مغز استخوان

پیوند مغز استخوان با توجه به شرایط و نیاز بیمار به درمان متفاوت است. از انواع روش‌های پیوند مغز استخوان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• پیوند اتولوگ: سلول های بنیادی مورد نیاز جهت پیوند از بدن خون بیمار گرفته می‌شوند.
• پیوند آلوژنیک: در این روش سلول های مورد نیاز جهت تزریق به بدن بیمار از شخص دیگری دریافت می شوند.
• پیوند خون بند ناف: در این روش همانطور که از نامش پیداست، سلول های بنیادی از بند ناف جنین در هنگام تولد گرفته می شود. که معمولا کم خطرترین روش پیوند است.
• پیوند از خانواده: از این روش نیز در صورتی استفاده می شود که سلول های بنیادی بدن بیمار با یکی از اعضای خانواده خود یکسان باشد.

آمادگی های لازم برای پیوند مغز استخوان

پیوند مغز استخوان یک روش درمانی بسیار حساس است. برای اینکه پزشک متوجه شود که آیا انجام این روش درمانی برای شما مناسب است یا خیر، نیاز است تا بدن شما به طور کامل مورد ارزیابی قرار گیرد. در صورتی که شما شرایط انجام این پیوند را داشته باشید، می‌تواند تاثیر بسیار فوق العاده‌ای در درمان بیماری شما داشته باشد. اما در صورتی که فرد مناسبی برای این پیوند نباشید، ممکن است انجام پیوند مغز استخوان عوارض بسیار خطرناکی مانند مرگ را به همراه داشته باشد. به همین دلیل بررسی‌های پیش از پیوند از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

از طرفی به دلیل بستری شدن در بیمارستان و شرایط سخت پیوند بهتر است فرد از نظر روحی نیز در شرایط ایده آل قرار داشته باشد تا از منزوی و افسرده شدن پس از درمان جلوگیری شود. به همین دلیل بهتر است با افرادی که این روش درمانی را انجام داده‌اند و پزشک صحبت کنید تا آمادگی لازم جهت پذیرش این روش درمانی را داشته باشید.

از آنجایی که در بهترین حالت پیوند بیمار باز هم با عوارض کوتاه مدتی روبرو خواهد شد، بهتر است که بیمار پس از درمان نیز تحت مراقبت تیم پیوند و همچنین یک همراه قرار بگیرد. تا در صورت بروز عوارض به راحتی و در سریع‌ترین حالت ممکن به برطرف نمودن آن کمک شود. به طور کلی پیش از اقدام برای پیوند مغز استخوان، بهتر است که فرد از شرایط جسمی و روحی بسیار خوبی برخوردار باشد.

آزمایش‌های پیوند مغز استخوان

همانطور که گفته شد آمادگی‌های لازم پیش از پیوند مغز استخوان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بنابراین پیش از انجام پیوند نیاز است تا آزمایش‌هایی جهت ارزیابی آمادگی جسمی بیمار و پیشگیری از عوارض احتمالی انجام شود. از جمله آزمایش‌های پیش از پیوند می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• ارزیابی قوای جسمی و میزان قدرت روحی جهت پذیرش درمان
• انجام تمامی معاینه‌های جسمی و اخذ شرح حال بیمار
• آزمایش خون HLA (نوع بافت)
• انجام بیوپسی مغز استخوان
• سی تی اسکن یا ام آر آی
• انجام آزمایشات قلبی (اکوکاردیوگرام)
• ارزیابی عملکرد ریوی و معاینه قفسه سینه با اشعه ایکس
• بررسی تمامی مشخصات خون مانند بیوشیمی خون، شمارش خون و …
• غربالگری ویروس هایی مانند هپاتیت، اچ آی وی و …

داروهای پیوند مغز استخوان

از جمله داروهای مخصوص برای افرادی که پیوند مغز استخوان انجام داده‌اند نیز می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• سیکلوفسفامید: این دارو نوعی سیتوتوکسیک است که به منظور آماده سازی بیمار قبل از پیوند مورد استفاده قرار می گیرد.
• مسنا: از این دارو برای بیمارانی استفاده می شود که از سیکلوفسفامید استفاده می نمایند. تا از بروز هموراژیک سیستیت جلوگیری نماید.
• بوسولفان: داروی آلکیله کننده و ضد نئوپلاسم است.
• ملفالان: این دارو نیز بر چرخه سلول‌ها تاثیر می گذارد.
• سیکلوسپورین: از این دارو نیز به منظور پیشگیری نمودن از دفع پیوند استفاده می‌شود.
• لوموستین (CCNU): این دارو نیز باید با معده خالی و مایعات فراوان مصرف شود.

از دیگر داروهای مورد استفاده در بخش درمان پیوند مغز استخوان نیز می توان به لوکوورین، اتوپوزاید و متوترکسات اشاره نمود.

مراقبت های بعد از پیوند مغز استخوان

معمولا بعد از انجام پیوند سلول های بنیادی پزشک تشخیص می‌دهد که آیا بیمار برای مراقبت های بیشتر نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارد یا می تواند مرخص شود. در برخی از مواقع پیوند به صورت سرپایی انجام می‌شود و نیازی به بستری شدن بیمار نیست. در هر صورت مراقبت‌های پس از ترخیص از بیمارستان برای هر دو گروه یکسان است. مراقبت‌های پس از انجام پیوند از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل است که پس از ترخیص از بیمارستان نیز باید تحت نظر پزشک باشید. معمولا در صورتی که شرایط زیر حاکم باشد، شما می‌توانید از بیمارستان ترخیص شوید:

• تا ۴۸ ساعت پس از پیوند تب نداشته باشید.
• ۴۸ ساعت باشد که توانسته باشید قرص‌هایتان را مصرف کنید
• علائمی مانند تهوع، اسهال و یا استفراغ، با دارو کنترل شده است.
• زمانی که هماتوکریت حداقل ۳۰ درصد باشد.
• در صورتی که تعداد پلاکت های شما به ۱۵ تا ۲۰ هزار عدد در میلی متر مکعب رسیده باشد.
• زمانی که در منزل محیط ایمن و شخص توانایی جهت مراقبت از شما وجود داشته باشد.

پس از ترخیص از بیمارستان نیز باید به موارد زیر توجه شود:

• از آنجایی که روند درمان موجب آسیب دیدگی سیستم ایمنی بدن بیمار می شود، مراقبت نمودن از بیمار به منظور پیشگیری از بروز عفونت بسیار ضروری است.
• رعایت رژیم تغذیه ای تجویز شده به منظور تسریع بهبودی و پیشگیری از بروز عوارض نیز الزامی است.
• مصرف به موقع و کامل داروهای تجویز شده توسط پزشک
• انجام آزمایش‌های تجویز شده در زمان های مشخص شده

آیا پیوند مغز استخوان درمان قطعی سرطان است؟

با توجه به موارد فوق، روش پیوند و همچنین شرایط بیمار تاثیر بسیار زیادی در نتیجه درمان سرطان دارد. بنابراین نمی‌توان گفت که پیوند مغز استخوان روشی قطعی برای درمان سرطان است، اما در بعضی بیماران باعث بهبود کامل خواهد شد. در برخی از مواقع نیز می‌تواند منجر به تاخیر در رشد سلول‌های سرطانی شود. در هر صورت پس از انجام پیوند نیز بیمار باید برای پیشگیری از تشدید بیماری تحت نظر پزشک باشد و چکاپ های دوره‌ای را به طور مرتب و به موقع انجام دهد.

عوارض پیوند مغز استخوان

همانطور که گفته شد انجام این روش درمانی ممکن است برای برخی از افراد مناسب نباشد. همین موضوع موجب می شود تا فرد با عوارض بسیار خطرناکی مواجه شود. بنابراین ارزیابی بیمار جهت انجام درمان پیوند از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. از جمله عوارض احتمالی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• تب و لرز
• نفس تنگی
• سرفه
• ضعف
• درد شدید قفسه سینه و …

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید