شیمی درمانی اغلب در تضادی آشکار به تصویر کشیده می‌شود، چراغ امیدی در نبرد با سرطان و در عین حال منادی عوارض جانبی ناراحت‌کننده. برای بسیاری از بیماران درمان از طریق شیمی درمانی تنها یک چالش فیزیکی نیست بلکه بر روی حالات عاطفی و روانی آن‌ها نیز تاثیرات بسزایی دارد. از آنجایی که بیماری سرطان باعث آشفتگی شدید فرد بیمار و اطرافیان او می‌شود، درک عوارض شیمی درمانی می‌تواند تا حد زیادی به مدیریت چالش‌های پیش رو کمک کند. در این مطلب دلایل بروز عوارض جانبی شیمی درمانی را بررسی می‌کنیم، انواع مختلف این عوارض را شرح می‌دهیم و بر موارد خاصی همانند تاثیر شیمی درمانی بر روی اطرافیان فرد بیمار تمرکز داریم. بنابراین برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید راهنمای زیر را مطالعه کنید.

دلیل ایجاد عوارض شیمی درمانی

شیمی درمانی با هدف قرار دادن سلول‌هایی که به سرعت تقسیم می‌شوند مبارزه با سلول‌های سرطانی را پیش گرفته است. البته این روش تهاجمی هیچ تبعیضی قائل نمی‌شود و بر سلول‌های سالم یا طبیعی که به سرعت تقسیم می‌شوند نیز تاثیرات منفی خواهد داشت. برای مثال طی شیمی درمانی ممکن است سلول‌های مغز استخوان، دستگاه گوارش و فولیکول‌های مو نیز تاثیر منفی بگیرند. تخریب این سلول‌ها منجر به عوارض جانبی مختلفی می‌شود که می‌تواند براساس نوع داروهای مورد استفاده، دوز مصرفی آن‌ها یا سلامت کلی و ژنتیک فرد متفاوت باشد. علاوه بر این، پاسخ بدن به شیمی درمانی می‌تواند به طور قابل توجهی از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. عواملی همانند سن، جنس، شرایط سلامتی قبل از بیماری و استعداد ژنتیکی می‌توانند بر چگونگی تجربه عوارض شیمی درمانی تاثیر بگذارند.

عوارض کوتاه مدت و شایع در شیمی درمانی

1. تهوع و استفراغ
2.  ریزش مو ضعف و خستگی مفرط
3.  کاهش تعداد پلاکت‌ها
4.  افزایش خطر ابتلا به عفونت
5. تأثیر بر شنوایی (افت شنوایی)
6.  مشکلات در خوردن و آشامیدن

اسهال و یبوست در ادامه به طور مفصل به هر یک از این عوارض خواهیم پرداخت:

تهوع و استفراغ

یکی از شایع‌ترین عوارض شیمی درمانی، تهوع و استفراغ است. این عوارض به دلیل تأثیر داروهای شیمی درمانی بر سیستم گوارش ایجاد می‌شوند. داروهای شیمی درمانی سلول‌های سریع تقسیم‌شونده را هدف قرار می‌دهند و این شامل سلول‌های دستگاه گوارش نیز می‌شود. تهوع و استفراغ می‌توانند به طور قابل توجهی کیفیت زندگی بیمار را تحت تأثیر قرار دهند.

خوشبختانه، پیشرفت‌های پزشکی به داروهای ضد تهوع و استفراغ کمک کرده است تا این عوارض قابل کنترل‌تر شوند.

ریزش مو

ریزش مو یکی دیگر از عوارض رایج شیمی درمانی است که بر بسیاری از بیماران تأثیر می‌گذارد. داروهای شیمی درمانی به سلول‌های موی در حال رشد حمله می‌کنند و باعث می‌شوند موها از ریشه بریزند. این ریزش مو می‌تواند به‌طور موقت یا دائمی باشد و تأثیر عاطفی زیادی بر بیمار بگذارد. با این حال، موها معمولاً بعد از اتمام دوره شیمی درمانی دوباره رشد می‌کنند. بیماران می‌توانند از کلاه‌های سرد یا روش‌های دیگر برای کاهش ریزش مو استفاده کنند، اگرچه این روش‌ها به‌طور کامل از ریزش مو جلوگیری نمی‌کنند.

---

مطالعه بیشتر: علت ریزش مو در شیمی درمانی

---

خستگی و ضعف شدید

یکی از عوارض شایع شیمی درمانی، خستگی و ضعف شدید است که به‌طور قابل توجهی فرد را از انجام فعالیت‌های روزمره‌اش ناتوان می‌سازد. این نوع خستگی با استراحت معمولی بهبود نمی‌یابد و گاهی ممکن است حتی فرد را به حالت بی‌حالی و عدم توانایی در انجام کارهای روزانه برساند. این حالت می‌تواند از چند روز تا چند هفته پس از درمان ادامه یابد.

کاهش تعداد پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی)

در طول شیمی درمانی، تعداد پلاکت‌های خون ممکن است کاهش یابد که به آن ترومبوسیتوپنی گفته می‌شود. پلاکت‌ها نقش مهمی در جلوگیری از خونریزی دارند، بنابراین کاهش آنها می‌تواند منجر به خونریزی غیرمعمول مانند خونریزی از لثه‌ها، کبودی‌های بیشتر از حد معمول یا خونریزی‌های داخلی شود. این عارضه نیاز به پیگیری مداوم دارد تا از بروز مشکلات جدی جلوگیری شود.

افزایش خطر ابتلا به عفونت

 یکی دیگر از عوارض شیمی درمانی که به دلیل تأثیر آن بر سیستم ایمنی بدن رخ می‌دهد، افزایش خطر ابتلا به عفونت است. شیمی درمانی به سلول‌های سریع تقسیم‌شونده در بدن حمله می‌کند، که شامل سلول‌های سیستم ایمنی نیز می‌شود. این امر باعث کاهش توانایی بدن در مقابله با باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها می‌شود و بنابراین بیماران شیمی درمانی بیشتر در معرض عفونت‌های مختلف قرار دارند. عفونت‌های شدید ممکن است نیاز به بستری شدن در بیمارستان داشته باشند.

 تأثیر بر شنوایی (افت شنوایی)

 داروهای شیمی درمانی می‌توانند به شنوایی آسیب برسانند و باعث کاهش توانایی شنوایی یا وزوز گوش (tinnitus) شوند. این آسیب معمولاً به‌طور موقت است، اما در مواردی می‌تواند دائمی باشد. داروهایی مانند سیس‌پلاتین یکی از داروهایی هستند که می‌توانند باعث آسیب به گوش داخلی شوند. بیماران باید در صورت تجربه تغییرات در شنوایی، فوراً با پزشک خود مشورت کنند.

تنگی نفس و رنگ پریدگی

تنگی نفس و رنگ پریدگی پوست نیز از دیگر عوارض شیمی درمانی است که به‌ویژه در مواردی که شیمی درمانی به آسیب به سیستم گردش خون یا ریه‌ها منجر می‌شود، مشاهده می‌شود. برخی از داروهای شیمی درمانی می‌توانند باعث آسیب به ریه‌ها یا قلب شوند که در نتیجه آن، بیماران ممکن است با مشکلات تنفسی و کاهش سطح اکسیژن خون روبه‌رو شوند. این عوارض ممکن است منجر به تنگی نفس، احساس خستگی و رنگ پریدگی پوست شوند.

مشکلات در خوردن و آشامیدن

برخی بیماران از تغییرات در طعم و مزه غذاها شکایت دارند که باعث می‌شود تمایلی به غذا خوردن نداشته باشند. همچنین، خشکی دهان، زخم‌های دهانی یا التهاب گلو از دیگر مشکلات رایج هستند که به کاهش اشتها و مشکلات در بلعیدن غذا منجر می‌شوند.

اسهال و یبوست

شیمی درمانی می‌تواند تأثیرات زیادی بر عملکرد سیستم گوارش داشته باشد و باعث بروز مشکلاتی مانند اسهال و یبوست شود. برخی از داروهای شیمی درمانی به سلول‌های روده حمله می‌کنند و این می‌تواند به اختلال در حرکات روده منجر شود. اسهال ممکن است باعث کم‌آبی بدن شود و یبوست می‌تواند با ایجاد ناراحتی و درد در ناحیه شکم همراه باشد. این مشکلات گوارشی می‌توانند به‌طور قابل توجهی بر زندگی روزمره بیمار تأثیر بگذارند و نیاز به مدیریت دقیق داشته باشند.

عوارض بلند مدت شیمی درمانی

برخی از عوارض جانبی نیز ممکن است تا مدت‌ها پس از پایان درمان همچنان در بدن فرد باقی بمانند که جز عوارض بلند‌مدت هستند در ادامه به این عوارض می‌پردازیم:

آسیب به قلب و رگ‌های خونی

یکی از اثرات بلندمدت شیمی درمانی که بسیاری از بیماران از آن رنج می‌برند، آسیب به قلب و رگ‌های خونی است. برخی از داروهای شیمی درمانی می‌توانند باعث ضعف عملکرد قلب و مشکلات رگ‌های خونی شوند. این نوع آسیب ممکن است سال‌ها پس از اتمام درمان ظاهر شود و باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی شود.

مشکلات عصبی

شیمی درمانی همچنین می‌تواند آسیب‌های عصبی بلندمدت ایجاد کند که به آن نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی گفته می‌شود. این آسیب‌ها می‌توانند منجر به درد، بی‌حسی یا احساس سوزش در دست‌ها و پاها شوند. برخی از بیماران ممکن است حتی مشکلاتی مانند کاهش حس و حرکت در دست‌ها و پاها را تجربه کنند. این وضعیت می‌تواند تأثیرات منفی بر کیفیت زندگی فرد داشته باشد و در برخی موارد، به مشکلات حرکتی یا تغییرات در توانایی انجام کارهای روزمره منجر شود. در بسیاری از موارد، این آسیب‌ها می‌توانند ماه‌ها یا سال‌ها پس از درمان باقی بمانند.

مشکلات هورمونی

شیمی درمانی می‌تواند بر عملکرد غدد درون‌ریز و تعادل هورمونی بدن تأثیر بگذارد. در زنان، این تأثیرات ممکن است منجر به یائسگی زودرس شود، حتی اگر بیمار در سنین پایین‌تر باشد. برای مردان نیز ممکن است شیمی درمانی بر سطح تستوسترون تأثیر بگذارد و مشکلاتی مانند کاهش میل جنسی، اختلالات نعوظ یا کاهش تعداد اسپرم ایجاد کند. این مشکلات هورمونی می‌توانند در طولانی‌مدت تأثیرات روحی و جسمی قابل توجهی بر فرد داشته باشند.

خطر ابتلا به سرطان‌های ثانویه

یکی از جدی‌ترین عوارض بلندمدت شیمی درمانی، افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های ثانویه است. شیمی درمانی ممکن است بر DNA سلول‌ها تأثیر بگذارد و باعث بروز جهش‌های ژنتیکی شود که می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌های جدید را افزایش دهد. آمارها نشان می‌دهند که بیماران سرطانی که شیمی درمانی دریافت می‌کنند، به میزان 1-2 درصد بیشتر از عموم مردم در معرض ابتلا به سرطان‌های ثانویه قرار دارند.

آیا عوارض شیمی درمانی قابل درمان است؟

پاسخ به این پرسش مثبت است؛ زیرا بسیاری از عوارض جانبی شیمی درمانی نیز همانند عوارض پرتو درمانی قابل مدیریت و درمان هستند. استراتژی‌های درمانی این عوارض را در زیر نام می‌بریم:

• مصرف دارو: داروهای ضد تهوع، مسکن‌ها و فاکتورهای رشد می‌توانند علائم خاص حاصل از شیمی درمانی را کاهش دهند.
• رژیم غذایی: متخصصان تغذیه می‌توانند یک برنامه غذایی مشخصی را برای شما تنظیم کنند تا حالت تهوع بعد از شیمی درمانی به حداقل برسد و قدرت بدنی شما حفظ شود.
• فیزیوتراپی: برنامه‌های ورزشی می‌توانند با خستگی بدن بعد از شیمی درمانی مبارزه کند و بهزیستی کلی بدن را افزایش دهد.
• حمایت روانی: گروه‌های مشاوره یا حامی می‌توانند شما را از نظر عاطفی تسکین دهند و همچنین روش‌های مقابله با عوارض را توصیه کنند.

به عنوان یک بیمار باید از متخصص شیمی درمانی کمک بخواهید تا یک برنامه شخصی کارآمد برای مدیریت عوارض جانبی داشته باشید.

عوارض شیمی درمانی تزریقی

شیمی درمانی تزریقی اغلب از طریق تزریق داخل وریدی انجام می‌شود و می‌تواند عوارض جانبی منحصر به فردی در مقایسه با داروهای خوراکی داشته باشد. عوارض جانبی این روش درمانی را در ادامه شرح می‌دهیم:

• واکنش‌ به تزریق: برخی از بیماران ممکن است واکنش‌های آلرژیک یا عوارض جانبی را در طول دوره درمان خود و بلافاصله بعد از انفوزیون تجربه کنند.
• واکنش‌های موضعی: ممکن است درد، تورم یا قرمزی در محل تزریق ایجاد شود.
• اثرات سیستمیک: مشابه سایر اشکال شیمی درمانی، درمان‌های تزریقی نیز می‌توانند به خستگی، حالت تهوع و ریزش مو منجر شوند.

بیمارانی که شیمی درمانی تزریقی را استفاده می‌کنند باید از نظر هر گونه واکنش غیرطبیعی به ویژه در طول درمان‌های اولیه به دقت تحت نظر باشند.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

بیماران باید به طور منظم با تیم متخصص منتخب خود در ارتباط باشند اما برخی از علائم به توجه فوری پزشکان نیاز دارند که آن‌ها را در زیر ذکر می‌کنیم:

• اگر حالت تهوع غیرقابل کنترلی دارید و استفراغ شما زیاد است، این امکان وجود دارد که بدنتان کم شود. به همین دلیل به کمک پزشک نیاز خواهید داشت.
• اگر اسهال شما شدید است و باعث از دست دادن مایع بیش از حد می‌شود باید هر چه سریعتر به مرکز درمانی و پزشک مراجعه کنید.
• تب، لرز یا قرمزی غیرمعمول می‌تواند نشانه عفونت باشد که عفونت نیز ناشی از عملکرد ضعیف سیستم ایمنی بدن بیمار خواهد بود.
• درد یا ناراحتی غیرقابل توضیح: علائم جدید بدتر از علائم قبلی بر روی بدن بروز پیدا کنند.
• احساس مداوم اضطراب یا افسردگی که در زندگی روزمره اختلال ایجاد کند باید مورد توجه پزشک قرار گیرد.

توجه سریع به این عوارض می‌تواند از بدتر شدن شرایط بیمار جلوگیری کند و تجربه کلی روند درمان سرطان را بهبود بخشد.

عوارض شیمی درمانی از جلسه چندم شروع می‌شود؟

در بیشتر بیماران عوارض شیمی درمانی چند ساعت بعد از انجام این روش درمانی ظاهر می‌شوند. البته برخی از افراد حدود یک هفته بعد از جلسه درمانی خود با عوارضی همانند حالت تهوع و استفراغ روبرو می‌شوند که امری طبیعی است.

جمع‌بندی

درمان هر نوع سرطان از طریق شیمی درمانی تا حد زیادی چالش برانگیز است و مملو از عوارض فیزیکی، عاطفی و روانی خواهد بود. با درک دلایل بروز این عوارض جانبی، شناخت چالش‌های مرتبط با شرایطی همانند سرطان سینه و بررسی استراتژی‌های مدیریتی می‌توانید به چشم‌انداز بهتری از بیماری و روش درمان خود دست یابید.
در صورتی که به راهنمایی بیشتری در مورد عوارض شیمی درمانی نیاز دارید، می‌توانید از دکتر فرازمند متخصص در حوزه شیمی درمانی کمک و راهنمایی دقیق بگیرید. این پزشک حاذق تمام اطلاعات مربوط به عوارض شیمی درمانی را در اختیار شما قرار می‌دهد.

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید