پاتولوژی چیست؟ پاتولوژی به معنای مطالعه بیماری‌ها یا علل و اثرات آن‌ها است. وقتی پزشک در مورد پاتولوژی سرطان صحبت می‌کند، منظور وی گزارش پاتولوژی است. این گزارش را پزشک پاتولوژیست، با رویت نمونه تومور در زیر میکروسکوپ می‌نویسد. در گزارش پاتولوژی، نوع سرطان، مرحله و مشخصات آن نوشته می‌شود. تعیین نوع بیماری توسط پاتولوژیست یکی از مهم‌ترین اقدامات در تشخیص سرطان است. در ادامه به طور خلاصه توضیح داده می‌شود که پزشک پاتولوژیست چگونه بیماری را تشخیص می‌دهد.

مشاهده نمونه بافت

بافتی که طی بیوپسی برداشته می‌شود «نمونه» نامیده می‌شود. کادر پزشکی که بیوپسی شما را انجام می‌دهند، نمونه را در ظرفی حاوی مایعی قرار می‌دهند که نمونه را حفظ کند. آنها روی ظرف را با نام و سایر جزئیات مربوط به شما برچسب‌گذاری می‌کنند. سپس این نمونه را برای گزارش پاتولوژی سرطان به بخش پاتولوژی ارسال می‌کنند.

در ادامه، در ابتدا یک پاتولوژیست ظاهر بافت را با چشم غیرمسلح توصیف می‌کند. یعنی رنگ، اندازه و سایر خصوصیات آن را می‌گوید. به این مرحله، بررسی کلی (gross) یا ماکروسکوپی گفته می‌شود. بررسی کلی شامل این اطلاعات است:

• برچسبی که توسط پزشکی که نمونه را گرفته است نوشته شده است
• خصوصیات بصری
• اندازه
• کارهایی که روی نمونه انجام شده است

ممکن است بر اساس تشخیص احتمالی قبل از بیوپسی، انجام آزمایش‌های دیگر هم لازم باشد. پاتولوژیست یا تکنسین، بخشی از نمونه را برای این آزمایش‌ها آماده می‌کند.

ساخت لام برای پاتولوژی سرطان

برای تهیه گزارش پاتولوژی سرطان، قدم بعدی آماده کردن قطعاتی نازک از بافت برای رویت زیر میکروسکوپ است. پاتولوژیست یا تکنسین قبل از بررسی بافت با میکروسکوپ، یک لام تهیه می‌کند. طی این فرایند، نمونه به برش‌های نازک بریده می‌شود که به آنها «برش‌های بافت‌شناسی» گفته می‌شود.

سپس این برش‌ها را با رنگ‌های مختلفی رنگ‌آمیزی می‌کنند که بخش‌های مختلف سلول‌ها را نشان می‌دهند. پاتولوژیست یا تکنسین این برش‌ها را روی یک لام شیشه‌ای قرار می‌دهد. آنها در مرحله بعد یک محافظ نازک به نام لامل (یا کاور اسلیپ cover slip) را بالای آن قرار می دهند تا نمونه در محل خود ثابت بماند. سپس پاتولوژیست این برش‌ها را زیر میکروسکوپ مشاهده می‌کند.

به لام، اسلاید نیز گفته می‌شود. گاهی، از واژه اسلاید برای اشاره به مجموع لام و لامل و بافت بین آن‌ها استفاده می‌شود.

انواع لام‌هایی که ممکن است پاتولوژیست تهیه کند عبارت است از:

برش دائمی (Permanent section)

Permanent section به معنای نمونه‌ای است که سر فرصت و بعد از جراحی آماده می‌شود. گزارش حاصل از این لام‌ها، گزارش اصلی پاتولوژی سرطان است.

تکنسین برای ساخت یک برش دائمی نمونه را به مدت چند ساعت در ماده «ثابت‌کننده» (fixative) نگه می‌دارد. ثابت‌کننده ماده ای است که نمونه را «فیکس» یا «ثابت» می‌کند تا تغییر نکند. مدت زمان نگهداری نمونه در ثابت‌کننده به اندازه نمونه بستگی دارد. فرمالین یک ثابت‌کننده رایج است. فرمالین باعث می‌شود پروتئین‌های سلول‌ها سفت شوند و در نتیجه تغییر نکنند.

سپس تکنسین نمونه فیکس شده را در یک دستگاه قرار می‌دهد. این دستگاه آب را از بافت خارج می‌کند و موم پارافین را جایگزین آب می‌کند. تکنسین در مرحله بعد نمونه را وارد یک بلوک پارافینی بزرگتر می‌کند. بلوک‌های پارافینی با دوام هستند و می‌توان آنها را به صورت نامحدود ذخیره کرد. پس از سفت شدن بلوک پارافینی، تکنسین نمونه را با استفاده از دستگاهی به نام میکروتوم (microtome) به برش‌های بسیار نازک تقسیم می‌کند. این برش‌های نازک سپس در آب شناور می‌شوند و در نتیجه روی لام جمع شوند.

پس از قرارگیری برش روی لام، پارافین درون بافت حل می‌شود و دوباره آب اضافه می‌شود. سپس تکنسین از رنگ‌ها برای رنگ‌آمیزی بخش‌های مختلف سلول استفاده می‌کند. مرکز سلول به نام هسته محل حضور ژن‌ها است. هسته به رنگ آبی تیره درمی‌آید. محتویات یک سلول بین هسته و غشای سلول نیز سیتوپلاسم نامیده می‌شود. سیتوپلاسم به رنگ صورتی یا نارنجی در می‌آید.

برش منجمد (Frozen section)

Frozen section به معنای نمونه‌ای است که بلافاصله و حین جراحی آماده می‌شود. برای ساخت برش منجمد باید بلافاصله پس از خارج کردن نمونه توسط جراح آن را منجمد کرد. سپس تکنسین می‌تواند با استفاده از دستگاه خاصی به نام کرایواستات (cryostat) نمونه را به لایه‌های نازک برش دهد. این برش‌ها روی لام قرار می‌گیرند و با همان روش تهیه «برش دائمی» رنگ‌آمیزی می‌شوند. کیفیت «برش منجمد» اغلب به اندازه «برش دائمی» نیست. اما فرایند تهیه آن سریع‌تر است و فقط چند دقیقه طول می‌کشد تا پزشک تشخیص دهد که آیا این بافت سرطانی است یا خیر. پزشکان اغلب از این روش در حین عمل جراحی استفاده می‌کنند، تا بدین ترتیب بتوانند به سرعت تشخیص دهند که آیا لازم است بافت سرطانی بیشتری از فرد برداشته شود یا خیر.

به علت کیفیت کمی پایین‌تر، ممکن است گزارش پاتولوژی سرطان نمونه فروزن سکشن با روش پرمننت متفاوت باشد.

اسمیر (Smear)

اگر نمونه مایع باشد یا اگر تکه‌های کوچکی از بافت در مایع باشد، یک لام متفاوت با دو لام قبلی تهیه می‌شود. پزشک نمونه را روی لام میکروسکوپ پخش می‌کند و اجازه می‌دهد تا در معرض هوا خشک شود. سپس، یک ماده ثابت‌کننده روی آن اسپری می‌کند یا آن را در مایع ثابت‌کنند قرار می‌دهد. سپس این سلول‌های فیکس شده رنگ‌آمیزی می‌شوند و زیر میکروسکوپ مشاهده می‌شوند.

مشاهده لام‌ها با میکروسکوپ

پاتولوژیست لام‌های حاوی برش‌های نمونه را زیر میکروسکوپ مشاهده می‌کند. پاتولوژیست سپس بر اساس مشاهدات خود در زیر میکروسکوپ یک گزارش پاتولوژی تهیه می‌کند. این گزارش بسیار فنی است و در آن از اصطلاحاتی استفاده می‌کند که برای سایر پاتولوژیست‌ها و پزشکان مفهوم دارد.

پاتولوژیست به طور کلی این موارد را توضیح می‌دهد:

• انواع سلول‌ها
• نحوه آرایش سلول‌ها
• این که آیا سلول‌ها غیر طبیعی هستند یا خیر
• سایر خصوصیات سلول که در تشخیص مهم هستند

گاهی ممکن است پاتولوژیست بخواهد قبل از تشخیص دادن بافت‌های بیشتری را ببیند. این موضوع را در گزارش ذکر خواهد کرد.

بخش تشخیص در پاتولوژی سرطان

علاوه بر مواردی که در بالا ذکر شد، گزارش پاتولوژی شامل شرح تشخیص نیز است. «تشخیص» اغلب کوتاه است. این تشخیص بر اساس ترکیب نتایج بیوپسی، بررسی ماکروسکوپی، پردازش و بررسی میکروسکوپی صورت می‌گیرد. یک قالب کلی برای انجام تشخیص وجود دارد:

• اندام یا بافتی که بیوپسی شده است
• بخش خاصی از اندام یا بدن که نمونه از آنجا تهیه شده است
• روش بیوپسی
• یافته‌های اختصاصی به دست آمده از بافت
• سایر نتایج مهم
• آیا به آزمایش‌های دیگری نیاز است یا خیر

کلمات کلیدی پاتولوژی سرطان

بیماران می‌توانند گزارش‌های پاتولوژی خود را با تیم مراقبت سلامت خود مرور کنند. کسب اطلاعات پایه‌ای در خصوص کلمات فنی مورد استفاده در گزارش مفید خواهد بود. در ادامه چند کلمه‌ای که ممکن است در بخش تشخیص پاتولوژی سرطان استفاده شوند آورده‌ایم:

• آتیپیکال (غیرمعمول): سلول‌هایی که طبیعی نیستند اما سرطانی هم نیستند. سلول‌های آتیپیکال ممکن است به مرور زمان تبدیل به سرطان شوند یا اینکه ممکن است احتمال ابتلا به سرطان را در فرد افزایش دهند.
• کارسینوم: سلول‌های سرطانی که از سلول‌های پوشاننده بافت‌ها به نام سلول‌های اپیتلیال شروع شده‌اند.
• سارکوم: سلول‌های سرطانی که در سلول‌های غیر از سلول‌های اپیتلیال شروع شده‌اند.
• لنفوم: سلول‌های سرطانی که در سیستم لنفاوی شروع شده‌اند.
• لوسمی: سلول‌های سرطانی که در خون یا مغز استخوان شروع شده‌اند
• هیپرپلازی: افزایش غیرطبیعی تعداد سلول‌ها در بافت یا اندام. هایپرپلازی ممکن است احتمال بروز برخی از انواع سرطان را افزایش دهد. هایپرپلاری می‌تواند به عنوان پاسخ بدن به بیماری‌های مختلف نیز باشد.
• دیسپلازی: افزایش تعداد سلول‌های غیرطبیعی یا آتیپیکال در یک اندام. دیسپلازی پاسخی به عفونت ویروسی یا حالتی بین سلول‌های طبیعی و سلول‌های سرطانی است.
• نئوپلازی: رشد کنترل نشده سلول‌ها. نئوپلاسم‌ها می‌توانند خوش‌خیم، غیر سرطانی، یا بدخیم (سرطانی) باشند.

آزمایش‌های مولکولی یا ژنتیکی تشخیصی

گاهی سایر آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا تومور را دقیق‌تر طبقه‌بندی کند. مثلا برای تشخیص برخی از انواع لوسمی، پاتولوژیست در سلول‌های خونی سرطانی به دنبال تغییرات ژنتیکی خاصی می‌گردد. BCR-ABL-1 یک ژن تغییریافته است که در «لوسمی میلوژن مزمن» (CML) مشاهده می‌شود. پاتولوژیست نتایج این آزمایش‌ها را در گزارش پاتولوژی یا در گزارش‌های جداگانه ذکر می‌کند. در صورتی که این آزمایش انجام نشده باشد، ولی پاتولوژیست تشخیص بدهد نیاز به آن‌ها وجود دارد، در انتهای گزارش پاتولوژی سرطان، این نیاز را پیشنهاد می‌کند.

آزمایش‌های مولکولی برای برنامه‌ریزی درمان

پس از اینکه پزشک بیماری را تشخیص می‌دهد، سایر آزمایش‌ها می‌توانند در برنامه‌ریزی بهترین گزینه‌های درمانی به او کمک کنند. نشانگرهای تومور (تومور مارکرها) ممکن است به پیش‌بینی کیفیت عملکرد درمان برای یک سرطان خاص کمک کنند. نشانگرهای تومور (تومور مارکرها) موادی هستند که سطح آنها در خون، ادرار یا بافت‌های بدن برخی از افراد مبتلا به سرطان بالاتر از حد طبیعی است. این نشانگرها را می‌توان از طریق آزمایش یک ژن یا پروتئین خاص شناسایی کرد. مثلا آزمایش پروتئین HER2 و ژن HER2 اغلب برای سرطان پستان توصیه می‌شود. نتایج حاصل به پزشک کمک می‌کند تا بفهمد که آیا داروهای خاصی که HER2 را هدف قرار داده‌اند می‌تواند یک گزینه درمانی باشند یا خیر.

پاتولوژی سرطان: نتیجه گیری

برای نوشتن گزارش پاتولوژی سرطان، باید ابتدا نمونه برداری یا جراحی تومور سرطانی انجام شود. سپس این نمونه‌ها در شرایط خاص برای بررسی میکروسکوپی ارسال می‌شوند. سپس این نمونه‌ها با چشم غیر مسلح بررسی می‌شود و تحت آماده سازی خاصی قرار می‌گیرد. آنگاه در مقاطع باریک بریده می‌شوند. این مقاطع، روی لام قرار گرفته و رنگ آمیزی می‌شود. سپس پاتولوژیست مقطع آماده شده را در زیر میکروسکوپ مشاهده کرده و مشخصات سلول‌ها و آرایش آن‌ها را ثبت می‌کند. نهایتا بر اساس ویژگی‌هایی که رویت کرده و سایر اطلاعات بیمار، محتمل‌ترین تشخیص را می‌نویسد و نیاز به آزمایش‌های بیشتر را ذکر می‌کند.

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید