واکسن هپاتیت ب، فرد را در مقابل هپاتیت B ایمن می‌کند. هپاتیت به معنی التهاب کبد است که‌ می‌تواند به واسطه عفونت‌های ویروسی، باکتریایی، مصرف بیش از حد الکل و مصرف برخی از داروهای خاص به وجود آید. بر اساس تخمین‌های صورت گرفته، سالانه چیزی در حدود ۶۴ هزار نفر در جهان جان خود را به خاطر بیماری هپاتیت و عوارض آن، از دست‌ می‌دهند.

به طور کلی پنج نوع هپاتیت شناخته شده در جهان وجود دارد که آن‌ها را با حروف بزرگ الفبای انگلیسی مشخص‌ می‌کنند (هپاتیت A و B و C و D و E). بیماری هپاتیت ب یکی از رایج ترین انواع این بیماری است که به واسطه ویروس هپاتیت ب یا HBV به وجود‌ می‌آید. هپاتیت ب در دسته بیماری‌های مسری قرار‌ می‌گیرد و حتی خطر اپیدمی آن جهان را تهدید‌ می‌کند. خوشبختانه واکسن هپاتیت ب می‌تواند به شکل قابل قبولی خطر ابتلا به این بیماری را در افراد کاهش دهد. در ادامه این مقاله با واکسن هپاتیت ب بیشتر آشنا خواهیم شد.

هپاتیت ب چیست و چگونه انتقال پیدا‌ می‌کند؟

هپاتیت ب نوعی عفونت ویروسی است که بافت کبدی بدن را درگیر‌ می‌کند. در ابتدای ابتلا به این بیماری، فرد هیچ علایم خاصی را تجربه نمی کند. در مواردی ممکن است فرد بیمار دچار احساس خستگی شدید شود و یا زردی پوست و چشم ها، تیرگی ادرار، استفراغ، درد در ناحیه شکم و تهوع را تجربه کند. این علامت‌ می‌توانند به بسیاری از بیماری‌ها مربوط باشند و همین امر تشخیص هپاتیت را دشوار می‌کند. هپاتیت ب می‌تواند عفونت‌های مزمن کبدی، سیروز و نارسایی کبدی، و در نهایت سرطان کبد را به دنبال داشته باشد.

بیشتر بخوانید: سرطان کبد چیست؟

هپاتیت ب از طریق تماس با مایع بدن فرد بیمار منتشر‌ می‌شود. رابطه جنسی، استفاده از فراورده‌های خونی آلوده، استفاده از تجهیزات پزشکی آلوده و یا از طریق استفاده مشارکتی از تیغ، مسواک و سوزن آلوده‌ می‌توانند این بیماری را منتشر کنند. این بیماری همچنین از طریق مادر به نوزاد انتقال پیدا‌ می‌کند. عطسه کردن، سرفه کردن، به اشتراک گذاشتن غذا و یا هم خانه شدن با فرد مبتلا، سبب انتقال این بیماری نمی‌شود.

هپاتیت نوع آ نوع دیگر و رایج این بیماری است که در صورت مصرف مواد غذایی و آب آلوده، فرد به آن مبتلا‌ می‌شود. واکسن هپاتیت A در پیشگیری از ابتلا به این بیماری بسیار موفق عمل‌ می‌کند. دوز اول این واکسن معمولا در یک سالگی تزریق‌ می‌شود و‌ می‌تواند با ایجاد ایمنی ۹۵ درصد تا حداقل پانزده سال، فرد را از خطر ابتلا به این بیماری مصون بدارد.

واکسن هپاتیت ب چیست؟

واکسن هپاتیت ب یک واکسن غیر فعال است که شامل بخشی از پروتئین‌های (آنتی‌ژن‌های) سطحی ویروس هپاتیت ب است. این واکسن بسته به سن و شرایط فرد، ممکن است در دو، سه یا چهار دوز تزریق شود. واکسن HepB به صورت عضلانی تزریق می‌شود.

مقدار تجویز این واکسن نیز در سنین مختلف متفاوت است:

• ۱۰ سال و کمتر: ۰.۵ میلی‌لیتر
• بالای ۱۰ سال: ۱ میلی‌لیتر

در مواردی مانند افراد دارای نقص سیستم ایمنی (مانند HIV) یا افرادی که تحت دیالیز قرار دارند، واکسن با دوز دو برابر تزریق می‌شود.

در صورتی که بعد از باز شدن ویال واکسن شرایط زنجیره سرما رعایت شود، واکسن هپاتیت ب را می‌توان تا یک ماه بعد استفاده کرد. (البته به شرط اینکه تاریخ انقضای آن نگذشته باشد).

در صورت ایجاد یخ زدگی، واکسن هپاتیت ب ماهیت و تاثیر خود را از دست می‌دهد و در این شرایط نباید مصرف شود.

تزریق واکسن هپاتیت ب در ایران

تزریق واکسن هپاتیت ب به اطفال از سال ۱۳۷۲ در ایران شروع شد.

واکسیناسیون هپاتیت B جزء برنامه ایمن‌سازی همگانی کشور قرار دارد. به طوری که واکسن برای تمامی کودکان در زمان‌های زیر تجویز می‌شود:

• بدو تولد
• ۲ ماهگی
• ۴ ماهگی
• ۶ ماهگی

در ماه‌های ۲ و ۴ و ۶ پس از تولد، این واکسن به عنوان جزئی از واکسن «پنج گانه» تزریق می‌شود. واکسن پنج گانه شامل واکسن علیه دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، هپاتیت ب و هموفیلوس آنفلوانزای نوع ب است.

ایمن سازی افرادی که در موعد مقرر مراجعه نکرده‌اند

کودکانی که در موعد مقرر تحت واکسیناسیون قرار نگیرند، باید در اولین فرصت جهت دریافت واکسن مراجعه کنند. از آن‌جایی که کودکانی که جهت واکسیناسیون مراجعه نکرده‌اند انواع دیگر واکسن را نیز نگرفته‌اند، به این افراد برنامه‌ای جهت دریافت انواع واکسن‌ها داده خواهد شد. بنابراین برنامه زیر برای دریافت کلیه واکسن‌های مورد نیاز است:

• در کودکان زیر ۶ سال، زمان‌های مراجعه بعد از نوبت اول عبارت است از: یک ماه بعداز اولین مراجعه، یک تا سه ماه بعد از دومین مراجعه، ۶ ماه تا یک سال بعد از سومین مراجعه و نهایتا در ۶ سالگی.
• در کودکان ۷ تا ۱۸ ساله، زمان‌بندی همانند کودکان زیر ۶ سال است، اما نوبت آخر حذف می‌شود.
• در بالای ۱۸ سال: بزرگسالان بالای ۱۸ سالی که سابقه ایمن سازی ندارند باید سه نوبت مراجعه کنند. در هر سه نوبت هم واکسن هپاتیت ب تزریق خواهد شد. نوبت دوم آن یک ماه بعد از اولین مراجعه و نوبت سوم آن شش ماه بعد از دومین مراجعه خواهد بود.

فاصله بین نوبت دوم و سوم این واکسن باید حداقل دو ماه باشد.

ایمن سازی در نوزاد نارس

واکسن هپاتیت ب در نوزادان نارس اشکالی ندارد و ترجیحا بدون در نظر گرفتن وضعیت طبی نوزاد هر چه سریعتر تزریق شود.

نوزادان نارس زیر ۲ کیلوگرم همان ۴ نوبت واکسن را در ۰ و ۲ و ۴ و ۶ ماهگی دریافت می‌کنندو نیاز به دوز اضافه در یک ماهگی ندارند.

ایمن سازی در نوزاد مادر مبتلا به HIV

برنامه واکسیناسیون هپاتیت ب در این نوزادان تفاوتی با سایر کودکان ندارد.

ایمن سازی در دریافت کنندگان پیوند اعضا

طبق توصیه کشوری، کودکان و بالغینی که کاندیدای دریافت پیوند عضو هستند، باید حداقل تا ۲ هفته پیش از پیوند، واکسن‌های مورد نیاز را دریافت کنند. داروهای سرکوب کننده ایمنی که برای جلوگیری از پس زدن پیوند داده می‌شود، باعث کاهش پاسخ سیستم ایمنی بدن به واکسن‌ها می‌شود.

ایمن سازی در دریافت کنندگان پیوند مغز استخوان

پس از دریافت پیوند مغز استخوان، در صورتی که عارضه «بافت پیوندی علیه میزبان یا GVHD» ایجاد نشود، تکرار ایمن‌سازی توصیه می‌شود. واکسن هپاتیت ب را نباید زودتر از ۶ تا ۱۲ ماه پس از پیوند تزریق کرد.

چه افرادی باید علیه هپاتیت B واکسینه شوند؟

تمام نوزادان تا ۲۴ ساعت پس از تولدشان در برابر هپاتیت ب واکسینه‌ می‌شوند. عفونت ویروسی هپاتیت ب در کودکان بسیار خطرناک است و‌ می‌تواند به صورت مزمن برای مدت زمان طولانی در بدن نوزاد باقی بماند. این امر‌ می‌تواند سبب بروز بیماری‌های خطرناک تری، از جمله سرطان کبد و سیروز کبدی نیز شود. در صورتی که مادر به این بیماری آلوده باشد، نوزاد وی باید در ۱۲ ساعت اول پس از تولد، دوز اول واکسن را به همراه ایمونوگلوبین اختصاصی هپاتیت ب دریافت کند.

علاوه بر نوزادان، این واکسن به افرادی که در خطر ابتلا به هپاتیت ب هستند و یا افرادی که دچار عوارض جدی این بیماری هستند نیز تجویز‌ می‌شود.

مشاغل نیازمند واکسن هپاتیت ب

افراد دارای مشاغل زیر پرخطر محسوب شده و باید از نظر هپاتیت ب واکسینه شوند:

• کلیه پرسنل شاغل در مراکز بهداشتی-درمانی که به صورتی با خون و ترشحات خونی و مایعات بدن بیمار در تماس هستند
• افراد مسئول نگهداری از کودکان عقب مانده ذهنی و معلمان مدارس استثنائی
• افراد مسئول نگهداری در خانه سالمندان
• کارکنان زندان
• آتش‌نشان‌ها
• کارشناسان آزمایشگاه‌های تحقیقات جنایی و صحنه جرم و پزشکی قانونی
• غسال‌ها و سایر افرادی که در تماس شغلی با اجساد هستند
• پاکبانان شهرداری

بیماری‌های نیازمند واکسن هپاتیت ب

افراد دارای بیماری‌های زیر پرخطر محسوب شده و باید از نظر هپاتیت ب واکسینه شوند:

• افرادی که دیالیز می‌شوند
• افرادی که مکررا نیاز به تزریق خون و فرآورده‌های خونی دارند
• مبتلایان به هپاتیت سی
• مبتلایان به HIV و ایدز
• افرادی که ضعف سیستم ایمنی ضعیف دارند (مثلا دریافت درمان سرکوب‌گر ایمنی)
• مبتلایان به بیماری مزمن کبدی
• بیماران مبتلا به دیابت
• بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیوی

سایر افراد نیازمند واکسیناسیون

افراد دیگری نیز بر اساس سایر عوامل از جمله سبک زندگی و محل زندگی نیازمند ایمن سازی علیه هپاتیت ب هستند:

• افرادی که خود یا شریک زندگیشان به صورت تزریقی از مواد مخدر استفاده‌ می‌کنند.
• اعضای خانواده یا شرکای جنسی فرد مبتلا به هپاتیت B
• افراد دارای رفتار پرخطر جنسی
• ساکنین گرم‌خانه‌ها و مراکز نگهداری افراد بی‌خانمان
• کودکانی که در مراکز اصلاح و تربیت نگاه داشته می‌شوند
• کودکان عقب مانده ذهنی

قبل از ازدواج باید زوجین از نظر هپاتیت ب بررسی شده و در صورت لزومه واکسینه شوند.

واکسیناسیون اورژانسی هپاتیت ب چیست؟

اگر در معرض ویروس هپاتیت B قرار گرفته اید و قبلا واکسینه نشده اید، باید فوراً به مراکز پزشکی یا درمان مراجعه کرده و این واکسن را دریافت کنید. علاوه بر واکسن هپاتیت، در مواردی ممکن است تزریق آنتی بادی نیز برای شما توصیه شود. این آنتی بادی ایمونوگلوبین اختصاصی هپاتیت ب (HBIG) نام دارد که به همراه واکسن هپاتیت ب تزریق‌ می‌شود. این آنتی بادی در حالت استاندارد و ایده‌آل باید ظرف ۴۸ ساعت پس از دریافت واکسن هپاتیت ب تزریق شود. این در حالی است که برخی از پزشکان تزریق این ایمونوگلوبین را تا یک هفته پس از قرار گرفتن در معرض خطر، بلامانع‌ می‌دانند.

واکسن هپاتیت ب و مادران آلوده به این بیماری  

به عنوان بخشی از آزمایش‌های استاندارد دوران بارداری، مادران در خصوص انواع بیماری‌های هپاتیت مورد بررسی قرار‌ می‌گیرند. یک آزمایش خون در دوران بارداری‌ می‌تواند ابتلا به بیماری هپاتیت ب در مادر را مشخص کند. این بیماری در دوران بارداری بسیار خطرناک است و‌ می‌تواند مشکلاتی را برای مادر به وجود آورد. علاوه بر آن، نوزاد ممکن است با عفونت‌های حاد و مزمن متولد شود و در طولانی مدت نیز در خطر بیماری‌های جدی کبدی، از جمله سرطان کبد قرار گیرد. واکسیناسیون مادر در دوران بارداری مشکلی ایجاد نمی کند. از آنجایی که واکسن هپاتیت یک ویروس غیر فعال است، واکسیناسیون خطری برای جنین ندارد و‌ می‌توانید بسیاری از مشکلات دوران بارداری را به حداقل برساند.

نوزادانی که از مادران آلوده متولد‌ می‌شوند، باید  دوز اول واکسن را در اسرع وقت و ترجیحا در ۱۲ ساعت اول را در ران دریافت کنند. همچنین باید ایمونوگلوبین اختصاصی هپاتیت ب (HBIG) را در ماهیچه ران دیگر دریافت نمایند. ادامه ایمن سازی مطابق با همان برنامه ایمن سازی همگانی انجام خواهد شد.

زمان مناسب تزریق HBIG حداکثر تا ۷ روز پس از تولد است.

پس از تکمیل دوره واکسیناسیون استاندارد در کشور توصیه می‌شود این کودکان را در ۹ الی ۱۸ ماهگی مورد آزمایش قرار داد. آزمایش‌ها در این زمان‌ می‌توانند ابتلا یا عدم ابتلا نوزاد به این بیماری را مشخص کنند.

عوارض جانبی واکسن هپاتیت B

واکسن هپاتیت B بسیار ایمن است و در حالت عادی هیچ گونه عوارضی ندارد. ممکن است برخی از افراد پس از دریافت این واکسن اندکی درد یا قرمزی در محل تزریق را تجربه کنند. واکسن هپاتیت ب در واقع یک ویروس غیر فعال (مرده) است و به همین سبب تزریق آن، نمی تواند سبب ایجاد عفونت در افراد شود.

با این حال در موارد خاص، افراد ممکن است بعد از تزریق واکسن دچار احساس تب، ضعف، تعریق، سردرد، کهیر، سرگیجه و لرز شوند. به تجویز پزشکان، بهتر است از مصرف همزمان داروهای کاهش دهنده قدرت سیستم ایمنی بدن و گلوکوکورتیکوئید‌ها و واکسن هپاتیت ب خودداری شود. توجه داشته باشید که واکسن هپاتیت ب اثر داروهای ضد انعقادی را افزایش‌ می‌دهد. بنابراین در صورت مصرف این داروها، بهتر است تزریق واکسن هپاتیت ب به تشخیص پزشک انجام شود. همچنین در صورت وجود حساسیت به ماده خاصی، بهتر است پیش از تزریق، پزشک خود را در جریان بگذارید. زنان باردار و شیرده بهتر است تزریق این واکسن را زیر نظر پزشک متخصص خود انجام دهند.

اثربخشی واکسن هپاتیت B

واکسن هپاتیت B بسیار موثر است. تحقیقات نشان داده است که این واکسن‌ می‌تواند ۹۰ درصد از جمعیت واکسینه شده را در برابر عفونت ویروسی HBV و ابتلا به بیماری هپاتیت ب، ایمن کند. با این حال این واکسن در ایمن سازی افرادی که بالای ۴۰ سال هستند، افرادی که به سیگار و یا الکل اعتیاد دارند و افرادی که چاق هستند، ضعیف عمل می‌کند. از سویی دیگر، این واکسن نمی‌تواند برای افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، در حال درمان بیماری‌های مزمن کلیوی با کمک دیالیز هستند و افرادی که بیماری‌های پیشرفته کبدی دارند، ایمنی کامل ایجاد کند. این افراد ممکن است به دوزهای مکرر نیاز پیدا کنند.

چه رابطه‌ای میان بیماری هپاتیت و سرطان کبد وجود دارد؟

کبد یکی از مهم ترین غده های داخلی در بدن است. این عضو کلیدی وظیفه تنظیم قند خون، دفع سموم، تعدیل سوخت و ساز بدن و ساخت هورمون‌های ضروری را بر عهده دارد. سرطان کبد یکی از کشنده ترین انواع سرطان در جهان است که دوره نهفته آن بسیار طولانی می‌باشد. معمولا علایم سرطان کبد در آخرین مراحل پیشرفت بیماری نمود پیدا‌ می‌کند و در اکثر مواقع، روش‌های درمانی در این مرحله غیر موثر هستند. بیماری هپاتیت ب به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل ایجاد سرطان کبد در جهان شناخته‌ می‌شود.

بدیهی است که واکسیناسیون هپاتیت ب‌ می‌تواند از بروز یا پیشروی این بیماری به شکل قابل قبولی جلوگیری کند. تحقیقات دانشمندان در مواردی نشان داده است که تزریق واکسن هپاتیت ب‌ می‌تواند تا ۶۰ درصد خطر ابتلا به سرطان کبد را در افراد کاهش دهد.

آیا نیاز به تزریق دوز اضافه واکسن وجود دارد؟

اکثر افرادی که واکسن هپاتیت ب را تزریق می‌کنند برای کل عمر ایمن می‌شوند. بنابراین در حال حاضر تزریق دوز بوستر توصیه نمی‌شود.

بعضی از افراد پرخطر باید ۱ تا ۲ ماه بعد از تزریق واکسن از نظر سطح آنتی بادی هپاتیت ب بررسی شوند. در صورتی که سطح آنتی بادی پایین بود باید مجددا واکسینه شوند. این افراد عبارتند از:

• کارکنان شاغل در بخش بهداشت و درمان
• بیماران تحت درمان با دیالیز خونی
• افراد مبتلا به ضعف ایمنی از جمله HIV
• افرادی که سوزن مشترک با فرد آلوده به هپاتیت ب دارند
• شرکای جنسی فرد آلوده به هپاتیت ب
• نوزادان متولد شده از مادران آلوده به هپاتیت ب (همانطور که بالاتر گفته شد در سن ۹ تا ۱۸ ماهگی بررسی انجام می‌شود)

واکسن هپاتیت ب ر ا از کجا تهیه کنیم؟

واکسن هپاتیت ب در بسیاری از کشورهای پیشرفته و درحال توسعه توزیع‌ می‌شود و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. در کشور ایران مراکز هلال احمر در تمامی شهرها و شهرستان‌های ایران، این واکسن را توزیع و تزریق‌ می‌کنند. علاوه بر آن، مراکز و خانه‌های بهداشت در شهرها و شهرستان‌ها تزریق واکسن هپاتیت ب را انجام‌ می‌دهند. تزریق این واکسن به نوزادان در بیمارستان‌ها و زیر نظر پزشک نوزاد انجام‌ می‌شود. شما همچنین‌ می‌توانید از داروخانه‌های معتبر در سطح شهر نیز این واکسن را خریداری کنید.

سوالات متداول

واکسن هپاتیت ب برای چه کسانی لازم است؟

واکسن هپاتیت ب، برای همه گروه‌های سنی لازم است و توصیه می‌شود که همه نوزادان، کودکان یا نوجوانان کوچکتر از ۱۹ سال و همه بزرگسالان بین سن ۱۹ تا ۵۹ و افراد با سن بالای ۶۰ سال که دارای عوامل خطر هپاتیت ب هستند، واکسن هپاتیت ب را دریافت کنند.

واکسن هپاتیت ب چند مرحله است؟

واکسن هپاتیت ب در سه دوز تزریق می‌شود. اولین دوز در ۲۴ ساعت بعد از به دنیا آمدن نوزاد تزریق می‌شود. دومین دوز یک تا دو ماه بعد از اولین دوز و سومین دوز بین ۶ تا ۱۸ ماهگی کودک تزریق می‌شود.

واکسن هپاتیت ب را از کجا تهیه کنم؟

شما می‌توانید واکسن هپاتیت ب را در مطب پزشکتان، در کلینیک‌های سلامت جامعه، مراکز سلامت و … دریافت کنید.

عوارض واکسن هپاتیت ب در بزرگسالان چیست؟

عوارض جانبی رایج واکسن هپاتیت ب شامل موارد زیر می‌شود:

• احساس ناراحتی در اطراف محل تزریق واکسن به مدت ساعت‌ها یا روزها بعد از دریافت واکسن
• سردرد
• تهوع
• استفراغ
• اسهال
• دمای بدن بالا
• خستگی
• حساس شدن و زودرنجی

مراقبت بعد از واکسن هپاتیت ب در بزرگسالان

ممکن است این واکسن باعث یک نوع شوک آلرژیک قوی به نام شوک آنافیلاکسی بشود. شوک آنافیلاکسی ممکن است تهدید کننده زندگی باشد و لازم به توجه پزشکی سریع داشته باشد.

اگر کودکتان دچار خارش، ضایعه پوستی، تورم زبان و گلو شد یا بعد دریافت دوز واکسن در نفس کشیدن مشکل داشت، سریعا به پزشکتان اطلاع دهید.

اگر شما یا فرزندتان به لاتکس حساسیت دارید، حتما به پزشکتان بگویید. پوشش سوزن واکسن حاوی چسب لاتکس است و ممکن است باعث واکنش آلرژیک در افرادی که به لاتکس آلرژی دارند، بشود.

سوالات متداول

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید