وقتی یکی از اعضای خانواده درگیر بیماری سرطان می‌شود، ممکن است سایر اعضای خانواده نیز نگران احتمال ابتلای خود به سرطان شوند. می‌دانیم سرطان یک بیماری ژنتیکی است. یعنی در نتیجه ایجاد تغییرات (جهش) در محتوای ژنتیکی سلول‌ها ایجاد می‌شود. پیام‌های ژنتیکی رشد و تقسیم و عملکرد سلول‌ها را کنترل می‌کنند، بنابراین تغییر در آن‌ها، رفتار سلول را تغییر می‌دهد. از طرف دیگر می‌دانیم ژن‌ها از والدین به فرزندان به ارث می‌رسند. هر انسان یک نسخه از ژن را از پدر و نسخه دیگر را از مادر به ارث می‌برد. با این اوصاف، آیا عامل سرطان در ژن‌های ما قرار دارد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود؟ آیا سرطان ارثی است و راهی برای فرار از آن نیست؟ بیایید باهم بررسی کینم.

ژن‌ها و جهش ژنی

قبل از پاسخ به این سوال که آیا سرطان ارثی است یا خیر، بیایید کمی در رابطه با منشا سرطان صحبت کنیم. همه ما از هر یک از والدین خود مجموعه‌ای از ژن‌ها را به ارث می‌بریم. این ژن‌ها باعث ایجاد ویژگی‌هایی مانند قد، شکل بدن و رنگ مو، چشم و پوست شما می‌شوند. به همین دلیل است که افراد یک خانواده اغلب ویژگی‌های مشترک دیگری نیز دارند.

 بدن ما از سلول‌های زیادی تشکیل شده است. در هر سلول، ژن‌ها راهنمای نحوه رشد و عملکرد سلول را هستند. هر ژن نقش خاصی دارد. ژن‌ها مانند یک دستورالعمل بزرگ برای بدن ما هستند که مشخص می‌کنند بدن ما چگونه رشد و عمل کند. زمانی که تغییر یا اشتباهی در یک ژن رخ دهد، می‌گوییم «جهش ژن» رخ داده است.  جهش ژن می‌تواند منجر به سرطان شود.

آیا سرطان ارثی است و راه فراری از آن نیست؟

خیر! اکثر سرطان‌ها ارثی نیستند. در واقع فقط حدود ۵ تا ۱۰ درصد سرطان‌ها ارثی هستند. چطور؟ چون در اکثر موارد، جهش‌هایی که منجر به سرطان می‌شوند بعد از تولد رخ می‌دهند. دقت کنید این تغییرات در سلول‌های پیکری خود فرد رخ می‌دهند و روی خود فرد تاثیر می‌گذارند و تنها جهش‌هایی قابل انتقال به نسل بعد هستند که در سلول‌های جنسی رخ دهند، یعنی اسپرم و تخمک. پس اگر شخصی در اثر جهش ژن‌هایش دچار سرطان شود، لزوما به این معنی نیست که فرزندانش هم به سرطان مبتلا خواهند شد.

در واقع نکته‌ای که باید در نظر گرفته شود این است که اگر ۱ یا ۲ نفر از اعضای خانواده به سرطان مبتلا شده باشند، به این معنی نیست که شما نیز حتماً مبتلا خواهید شد، حتی اگر فرد مبتلا به سرطان، یکی از بستگان درجه یک (والدین، فرزند یا خواهر یا برادر شما) باشد. همچنین نوع سرطان نیز بسیار تأثیرگذار است. در چنین شرایطی پزشکان معمولاً غربالگری را  توصیه می‌کنند.

تقسیم بندی سرطان بر اساس منشاء

1. سرطان‌هایی را که ناشی از جهش در سلول‌های همان فرد است، سرطان‌های انفرادی یا پراکنده (اسپورادیک) می‌گوییم.
2. در مقابل، سرطان‌هایی را که ناشی از جهش‌های رخ داده در ژن نسل‌های قبل است، «سرطان ارثی» می‌گوییم. چون تمام سلول‌های بدن یک فرد حاوی این ژن‌هاست، طبیعتا به نسل بعد نیز منتقل خواهد شد.

همانطور که گفتم، نوع دوم صرفا پنج تا ده درصد موارد را می‌سازد. اما موضوع شاید به همین سادگی نباشد! بروز یک سرطان در چند نفر از اعضای یک خانواده ممکن است دلیل دیگری نیز داشته باشد.

ژن، تنها اشتراک اعضای یک خانواده نیست!

بعضی عوامل محیطی می‌توانند احتمال بروز جهش و احتمال ایجاد سرطان را افزایش دهند. بنابراین، بدون اینکه ژن خاصی مقصر باشد، ممکن است بروز سرطان‌های خاصی در یک خانواده بیشتر باشد. بعضی از این عوامل عبارت است از:

• محل زندگی و شرایط اقتصادی-اجتماعی
• مواجهه با مواد شیمیایی خطرناک مثل دود سیگار
• سبک زندگی مشابه مثل تحرک پایین یا مصرف کم میوه و سبزی

مثلا ممکن است اعضای یک خانواده، عادت به خوردن غذاهای مانده یا نمک‌سود شده داشته باشند. بنابراین احتمال ایجاد سرطان معده در اعضای این خانواده بالاتر خواهد بود، هر چند این موضوع ناشی از جهش ژن‌های آن‌ها نیست.

اما این هم همه داستان نیست! یک نکته مهم دیگر  در خصوص اینکه آیا سرطان ارثس است یا خیر، هنوز باقی مانده است.

چند درصد از سرطان‌ها ارثی هستند؟

همانطور که در ابتدا نیز اشاره کردیم، به نظر می‌رسد حدود ۵ تا ۱۰ درصد از سرطان‌ها ارثی هستند. در این موارد، فرد یک نسخه از یک ژن با جهش را از یکی از والدین و یک نسخه سالم و فعال از همان ژن را از والد دیگر به ارث می‌برد. ژن دارای جهش را “ژن حساس به سرطان” نیز می‌نامند.

ازآنجایی ‌که این ژن مستعد ابتلا به سرطان به ارث می‌رسد، در تمام سلول‌های بدن یافت می‌شود، اما نسخه دیگر ژن که سالم و فعال است باعث می‌شود هر سلول به درستی کار کند. اگر نسخه فعال ژن در یک سلول توسط یک جهش آسیب ببیند، آن سلول می‌تواند کنترل رشد خود را از دست بدهد و سرطانی شود؛ بنابراین، افرادی که ژن مستعد ابتلا به سرطان را به ارث می‌برند، احتمال بسیار بیشتری برای ابتلا به سرطان‌های خاص در طول زندگی خود دارند. همه افراد دارای ژن حساس به سرطان، به این بیماری مبتلا نمی‌شوند.

ژن‌های آسیب‌دیده حساس به سرطان می‌توانند توسط مردان و زنان، حمل و به نسل بعد منتقل شوند. اگر والدینی حامل یک ژن مستعد ابتلا به سرطان باشند، هر یک از فرزندانشان ۵۰ درصد احتمال به ‌ارث‌ بردن این ژن و در نتیجه استعداد ابتلا به سرطان را دارند.

همچنین هر کودک ۵۰ درصد احتمال به‌ ارث‌ بردن نسخه فعال ژن را دارد، در این صورت خطر ابتلا به سرطان آن‌ها بیشتر از سایر افراد عادی نخواهد بود. لازم به ذکر است که برخی از ژن‌های مستعد ابتلا به سرطان، فقط با سرطان‌هایی مانند سرطان تخمدان و پروستات که در هر دو جنس (زن و مرد) دیده نمی‌شود، ارتباط دارند.  اما والدین همچنان می توانند ژن این سرطان ها را به همراه داشته باشند.

تعامل چند ژنی

نکته مهم دیگر که باید در خصوص ارثی بودن سرطان بدانید این است که: وقتی می‌گوییم سرطان‌ها در ۵ تا ۱۰ درصد ارثی هستند، منظورمان این است که یک زن معیوب منحصر به فرد عامل ایجاد سرطان شده است و این ژن در محتوای ژنتیکی آن خانواده وجود دارد.

تحقیقات نشان داده‌اند که تکرار یک سرطان خاص در خانواده به خاطر آسیب پذیری اعضای خانواده نسبت به عوامل ایجاد کننده سرطان در محیط است و این آسیب پذیری می‌تواند ناشی از چند ژن جزئی باشد. به طور ساده، یعنی به جای اینکه یک ژن بسیار معیوب باشد، چندین ژن کمی معیوب هستند.

این نوع از خطر ابتلا به سرطان که به خاطر حساسیت ژن‌های جزئی فرد به عوامل محیطی بروز پیدا می‌کند “خطر خانوادگی” نامیده می‌شود. در حال حاضر هیچ نوع روش تشخیصی یا آزمایشی وجود ندارد که بتواند احتمال خانوادگی ابتلا به سرطان‌ها را تشخیص دهد و در نتیجه پزشکان تنها به سابقه خانوادگی بیمار در زمینه ابتلا به سرطان بسنده می‌کنند.

تعیین احتمال سرطان فرزندان در سرطان ارثی و خانوادگی

اکثر ژن‌های سرطان‌های ارثی شناسایی شده‌اند (هرچند اهمیت بسیاری از جهش‌ها هنوز مشخص نشده). بنابراین معمولا در سرطان ارثی می‌توانیم ژن عامل سرطان را در فرد مبتلا تعیین کنیم و سپس بررسی کنیم آیا این ژن به فرزندان وی به ارث رسیده یا خیر.

برعکس، تمام ژن‌هایی که نقص آن‌ها می‌تواند باعث سرطان خانوادگی شود را نمی‌شناسیم. بنابراین نمی‌توانیم بفهمیم هر فرزند کدام ژن را به ارث برده و کدام یک را نه. بنابراین تعیین احتمال ابتلای یک فرزند به سرطان دشوار است.

چرا همه سرطان‌های ارثی در سنین پایین رخ نمی‌دهد؟

افرادی که به سرطان ارثی مبتلا می‌شوند، ژن جهش‌یافته (ژن مشکوک) را از یک والد و ژن سالم را از والد دیگر به ارث می‌برند. بنابراین یک نسخه از ژن معیوب در تمام سلول‌های آن فرد وجود دارد. پس چرا این ژن معیوب موجب سرطان در سنین پایین نمی‌شود؟

جواب این است که در اکثر اوقات ژن سالم کنترل رشد و توسعه سلول‌ها را در دست می‌گیرد. اگر به هر دلیلی این ژن نیز دچار جهش شود، سلول‌ها شروع به تغییر می‌کنند و ممکن است سرطانی شوند. به همین دلیل است افرادی که ژن مشکوک را به ارث برده‌اند، بیش از سایر انسان ها در خطر ابتلا به سرطان قرار دارند.

با این حال باید متذکر شویم که این بدان معنا نیست که تمامی افرادی که ژن مشکوک را به ارث برده‌اند، دچار سرطان می‌شوند.

ژن های مشکوک سرطانی و آسیب دیده می توانند از یک نسل به نسل دیگر انتقال پیدا کنند. اگر یکی از والدین یک ژن مشکوک به سرطان را حمل کند، احتمال به ارث رسیدن آن ژن توسط هر یک از فرزندانش ۵۰ درصد است. همچنین شایان ذکر است که ژن های مشکوک ممکن است تنها برای ایجاد سرطان در اندام هایی طراحی شده باشند که در هر دو جنس وجود ندارند. به عنوان مثال می توانیم به سرطان های تخمدان یا پروستات اشاره کنیم که مردان و زنان را به صورت یکسان در معرض خطر قرار نمی‌دهند. با این حال، ممکن است مادر حاوی ژن مشکوک سرطان پروستات باشد و در حالی که خود از خطر ابتلا به این بیماری مصون است، آن را به فرزند پسر خود انتقال دهد.

ویژگی های سرطان‌های ارثی

سرطان های ارثی تفاوت چندانی با سایر سرطان ها ندارند. با این حال، اگر علایم و نشانه های زیر را در خود و یا سایر اعضای خانواده مشاهده کردید، باید در خصوص ارثی بودن سرطان در خانواده و بر اساس ساختار ژنتیکی بدنتان، بیشتر تحقیق کنید:

• دو نفر یا بیشتر از اعضای خانواده شما به یک نوع خاص و مشترک از سرطان مبتلا شوند و این دو نفر با یکدیگر رابطه نسبی داشته باشند.
• اگر یک سرطان خاص در چندین نسل از یک خانواده دیده شده باشد.
• ابتلا به سرطان در سنین جوانی در میان اعضای خانواده
• اگر اعضای خانواده شما به بیش از یک نوع سرطان دچار شده باشند.
• ابتلا به یک خانواده خاص از سرطان ها که از طریق عوامل ژنتیکی به یکدیگر وابسته هستند (مانند سرطان سینه و تخمدان یا سرطان روده و رحم)
• وجود علائم فیزیکی که با سرطان ارثی مرتبط هستند (مانند خال و سرطان پوست، یا پولیپ و سرطان روده بزرگ)
• مشاهده برخی از انواع نادر سرطان در اعضای خانواده

کدام سرطان‌ها ارثی هستند؟

دانشمندان جهش‌های ژنی ارثی را برای انواع خاصی از سرطان کشف کرده‌اند، از جمله:

• سرطان غده آدرنال یا فوق کلیوی
• سرطان استخوان
• سرطان‌های مغز و نخاع
• سرطان سینه
• سرطان روده بزرگ
• سرطان چشم (ملانوم چشم در بزرگسالان و رتینوبلاستوما در کودکان)
• سرطان لوله فالوپ
• سرطان کلیه، از جمله تومور ویلمز در کودکان
• برخی از انواع لوسمی و لنفوم
• هپاتوبلاستوم (نوع نادری از سرطان کبد که کودکان را مبتلا می‌کند)
• نوروبلاستوما
• تومور‌های نورواندوکرین
• سرطان اوروفارنکس
• سرطان تخمدان
• سرطان پانکراس
• سرطان غده پاراتیروئید
• سرطان غده هیپوفیز
• سرطان پروستات
• رابدومیوسارکوم
• سرطان‌های پوست
• سرطان روده کوچک
• سارکوم بافت نرم
• سرطان معده
• سرطان بیضه
• سرطان تیروئید
• سرطان رحم

ژنتیک و سرطان سینه

سرطان سینه شایع‌ترین سرطان‌ در زنان است. عوامل خطر زیادی می‌توانند بر احتمال ابتلای زنان به سرطان سینه تأثیر بگذارند. شایع‌ترین عوامل خطر، جنسیت مونث و بالا رفتن سن است. سابقه خانوادگی سرطان سینه یا تخمدان نیز یک عامل خطر مهم در ابتلا به سرطان سینه است. عوامل ارثی علت حدود یک مورد از هر ۲۰ مورد سرطان سینه (۵%) هستند.

ژنتیک و سرطان روده

سرطان روده بعد از شایع‌ترین سرطان‌ها در هر دو جنس است. بزرگ‌ترین عامل خطر ابتلا به سرطان روده، سن است. بیش از هشت مورد از هر ۱۰ سرطان روده در افراد بالای ۶۰ سال تشخیص داده می‌شود. خطر ابتلا به این بیماری با افزایش سن افزایش می‌یابد. تخمین‌ زده می‌شود که از هر سه سرطان روده دو مورد با تغییر در رژیم غذایی و سبک زندگی قابل پیشگیری است.

آزمایش سرطان‌های ارثی

ممکن است ابتلای یکی از اعضای خانواده و یا بستگان شما، باعث ایجاد نگرانی در شما شده و فکر کنید که مبتلا به سرطان هستید و به دنبال آزمایشات ژنتیک باشید. اما قبل از انجام هر گونه آزمایش حتما به متخصص ژنتیک مراجعه نمایید و درباره سابقه خانوادگی خود توضیح دهید. در این حالت مشخص می شود که شما به آزمایش نیاز دارید و یا خیر. در صورت نیاز به آزمایش های ژنتیک، نوع آزمایش های مورد نیاز شما نیز مشخص می شود.

بیشتر بخوانید: مشاوره ژنتیک سرطان

آزمایش ژنتیک معمولاً شامل گرفتن نمونه خون یا بزاق از فرد است. با بررسی و آنالیز دقیق در آزمایشگاه می‌توان تغییرات DNA را که نشان‌‌دهنده یک جهش است تشخیص داد. هدف از آزمایش فقط به ‌دست‌ آوردن نتیجه نیست، بلکه به‌ دست ‌آوردن اطلاعاتی است که می‌توانید از آن‌ برای کمک به کاهش خطر ابتلا به سرطان استفاده کنید.  به همین دلیل، آزمایش معمولاً با فردی که سرطان دارد شروع می‌شود. اگر بستگان شما جهش ارثی نداشته باشند، دلیلی برای آزمایش فرزندان وجود ندارد. اگر آن ها جهش ژنتیکی داشته باشند، سایر اعضای خانواده می توانند آزمایش ژنتیک انجام دهند.

کودکان فقط زمانی می‌توانند آزمایش‌های ژنتیک را انجام دهند که در سنی باشند که شروع غربالگری سرطان با مثلاً ماموگرافی یا کولونوسکوپی منطقی باشد، یا بتوان جراحی برای کاهش خطر سرطان را انجام داد.

بیشتر بخوانید: تخمین احتمال ابتلا به سرطان آزمایش ژنتیک

آزمایش ژنتیک سرطان سینه و تخمدان

یکی از شناخته شده ترین سرطان های ارثی در جهان، سرطان سینه و تخمدان هستند. سرطان تخمدان و سینه در اثر جهش در دو ژن BRCA1 و BRCA2 بروز می‌کنند. در حالت معمولی، این دو ژن در کنار سایر ژن‌های موجود در سلول ها در جلوگیری از بروز و پیشرفت سرطان همکاری می کنند. زمانی که دو ژن BRCA1 و BRCA2 جهش پیدا می‌کنند، احتمال ابتلا به چهار نوع اصلی سرطان، یعنی سرطان های پروستات، پانکراس، سینه و تخمدان در فرد افزایش پیدا می کند.

یکی از روش های تشخیص جهش صورت گرفته در این دو ژن، آزمایش ژنتیک است. ممکن است سرطان به صورت ارثی و در اثر جهش یک ژن مستعد به وجود بیاید که هنوز شناسایی نشده باشد. بنابراین منفی بودن جواب آزمایش ژنتیک در خصوص حضور ژن های خطرناک، عدم وجود سندرم سرطان ارثی در یک فرد یا خانواده را رد نمی‌کند.

آزمایش ژنتیک چگونه انجام می‌شود؟

آزمایش ژنتیک از طریق بزاق دهان یا آزمایش خون انجام می شود. در این آزمایش پزشکان و محققان وجود جهش‌ها در ژن های BRCA1 و BRCA2 را به طور مستقیم بررسی نمی‌کنند؛ بلکه عملکرد ژن‌های بدن شما در خصوص محافظت از بدن در برابر سرطان را در نظر می‌گیرند. در صورت وجود جهش و یا نبود عملکرد صحیح در هر یک از ژن ها، مشاوره ها و معاینات بالینی آغاز می شود.

پس از تعیین جهش چه اتفاقی می‌افتد؟

در صورت وجود جهش در ژن‌های BRCA1 و BRCA2 و بالا بودن احتمال ابتلا به سرطان، فرد تحت نظر پزشک قرار می گیرد و ممکن است گزینه های درمانی، از جمله درمان دارویی یا جراحی‌های پیشگیرانه نیز اجرا شوند

سایر سندرم‌های ژنتیکی و ارثی

علاوه بر جهش در ژن‌های BRCA، جهش در ژن‌های دیگری نیز موجب سندرم‌های سرطان‌زای ارثی می‌شود:

• سندرم Cowden: این سندرم در نتیجه جهش در ژن PTEN به وجود می‌آید. این سندرم باعث افزایش احتمال ابتلا به سرطان پستان، رحم و تیروئید می‌شود.
• FAP: سندرم پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی یا FAP ناشی از جهش در ژن APC است. این سندروم موجب ایجاد تعداد زیاد پولیپ در روده بزرگ فرد مبتلا و احتمال بسیار بالای ابتلا به سرطان روده بزرگ می‌شود. همچنین احتمال تومورهای بافت نرم و تومورهای مغزی بیشتر است.
• سندرم لی-فرامنی (Li-Fraumeni): ناشی از جهش در ژن TP53 است که احتمال انواع مختلفی از سرطان را افزایش می‌دهد. شایع‌ترین آن‌ها عبارتند از: سارکوم بافت نرم، سرطان پستان، لوکمی، سرطان خون، تومور مغزی و سرطان غده فوق کلیه
• سندرم لینچ: به آن HNPCC یا سرطان روده ارثی و غیر پولیپی هم گفته می‌شود. همانطورکه از نام آن مشخص است، احتمال سرطان روده را افزایش می‌دهد و بر خلاف FAP، همراه با پولیپ روده بزرگ نیست. این سندروم در بعضی موارد موجب سرطان‌های پوستی و تومور مغزی هم می‌شود.
• سندم فون هیپل لیندو (VHL): ناشی از جهش ژن VHL است و موجب همانژیوبلاستوم و افزایش خطر سرطان کلیه و سایر سرطان‌ها می‌شود.

کلام آخر

سرطان یکی از بیماری های رایج در دنیای مدرن است اما تنها پنج الی ده درصد از سرطان ها در دنیا به خاطر عوامل ژنتیکی بروز می کنند. بخش اعظم گونه های مختلفی از سرطان ها در اطرافمان به خاطر سبک زندگی غلط و عوامل محیطی پدید آمده اند. بنابراین، حتی اگر سرطان در خانواده شما وجود ندارد و یا مطمئن هستید که فاکتورهای ارثی، شما را در خطر ابتلا به این بیماری قرار نمی دهند، باز هم باید در خصوص عادات و سبک زندگی خود حساس باشید و استاندارد های یک زندگی سالم را برای خود پیاده کنید.