پرتو درمانی یکی از رایج‌ترین درمان‌ها برای سرطان است. پرتو درمانی (که رادیوتراپی نیز نامیده می‌شود) یک روش درمانی سرطان است. در این روش پزشک از دوزهای بالای پرتو برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و کوچک کردن تومورها استفاده می‌کند.

پرتودرمانی چیست؟

در پرتودرمانی از ذرات یا امواج پرانرژی مانند اشعه ایکس، پرتوهای گاما، پرتوهای الکترونی یا پروتون ها برای تخریب یا آسیب رساندن به سلول های سرطانی استفاده می‌شود.

سلول‌های شما به طور معمول رشد می‌کنند و تقسیم می‌شوند تا سلول‌های جدید را تشکیل دهند؛ اما سلول‌های سرطانی سریع‌تر از اکثر سلول‌های طبیعی رشد کرده و تقسیم می‌شوند. تابش ذرات یا امواج باعث ایجاد آسیب در DNA درون سلول‌های سرطانی می‌شود. در نتیجه از رشد و تقسیم سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند و باعث مرگ آن‌ها می‌شود. ممکن است سلول‌های طبیعی مجاور سلول‌های سرطانی تحت تأثیر تشعشعات قرار گیرند، اما بیشتر آن‌ها بهبود می‌یابند و به کار خود بازمی‌گردند.

نحوه عملکرد پرتودرمانی در برابر سرطان

پرتودرمانی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد یا با آسیب رساندن به DNA، رشد آن‌ها را کند می‌کند. سلول‌های سرطانی که DNA آن‌ها بیش‌ازحد آسیب‌دیده است، تقسیم نمی‌شوند یا از بین می‌روند. هنگامی که سلول‌های آسیب‌دیده می‌میرند، تجزیه‌شده و توسط بدن خارج می‌شوند. پرتودرمانی سلول‌های سرطانی را فوراً از بین نمی‌برد. روزها یا هفته‌ها درمان طول می‌کشد تا DNA به‌اندازه کافی آسیب ببیند تا سلول‌های سرطانی از بین بروند.

تفاوت پرتو درمانی و شیمی‌درمانی

شیمی درمانی و سایر درمان‌هایی که از طریق داروهای خوراکی یا تزریق انجام می‌شوند، معمولاً کل بدن را در معرض داروهای ضد سرطان قرار می‌دهند، پرتودرمانی معمولاً یک درمان موضعی است. این بدان معنی است که پرتوها سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهند و تنها روی بخشی از بدن که نیاز به درمان دارد اثر می‌گذارند. روش پرتودرمانی به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده‌ است که به سلول‌های سرطانی آسیب می‌رساند و کمترین آسیب ممکن را به سلول‌های سالم مجاور وارد می‌کند.

در برخی از پرتودرمانی‌ها (پرتودرمانی سیستمیک) پزشک از مواد رادیواکتیو استفاده می‌کند که در ورید تزریق شده یا از راه دهان به فرد داده می‌شود. حتی در این نوع پرتو درمانی، ماده رادیواکتیو بیشتر در ناحیه تومور جمع می‌شود، بنابراین بازهم تأثیر کمی روی سلول‌های بقیه بدن دارد. این نوع پرتودرمانی را معمولا «درمان با رادیودارو» می‌نامیم.

چه کسانی پرتودرمانی می‌شوند؟

بیش از نیمی از افراد مبتلا به سرطان نیاز به پرتودرمانی دارند. گاهی اوقات، پرتودرمانی تنها درمان سرطان مورد نیاز برای بیمار است و گاهی با انواع دیگر درمان به صورت ترکیبی استفاده می‌شود. تصمیم به استفاده از پرتودرمانی به نوع و مرحله سرطان و سایر مشکلات سلامتی که ممکن است بیمار داشته باشد بستگی دارد.

هدف از پرتو درمانی چیست؟

در بیشتر انواع پرتودرمانی، پرتوها به همه قسمت‌های بدن نمی‌رسند، به این معنی که این روش برای درمان سرطانی که به بسیاری از نقاط بدن گسترش یافته است، مفید نیست. بااین‌حال، پرتودرمانی می‌تواند برای درمان بسیاری از انواع سرطان به‌تنهایی یا در ترکیب با سایر درمان‌ها استفاده شود.

برای درمان یا کوچک کردن سرطان در مراحل اولیه

برخی از سرطان‌ها به تشعشع بسیار حساس هستند. در این موارد ممکن است از پرتودرمانی برای کوچک کردن یا از بین بردن کامل سرطان استفاده شود. در برخی موارد، ممکن است ابتدا شیمی‌درمانی یا سایر داروهای ضد سرطان به بیمار داده شود. برای سایر سرطان‌ها، ممکن است قبل از عمل جراحی برای کوچک کردن تومور از اشعه استفاده شود (به این نوع درمان، درمان قبل از عمل یا درمان نئوادجوانت گفته می‌شود)، یا بعد از جراحی برای کمک به جلوگیری از عود سرطان از آن استفاده می‌شود (به این نوع درمان، درمان کمکی بعد از عمل یا ادجوانت گفته می‌شود).

برای برخی از سرطان‌ها که می‌توانند با پرتودرمانی یا جراحی درمان شوند، پرتودرمانی ممکن است درمان ارجح باشد. این موضوع به این دلیل است که تشعشع می‌تواند آسیب کمتری ایجاد کند و قسمتی از بدن که درگیر است می‌تواند پس از درمان به شکلی مناسب به کار و فعالیت خود ادامه دهد.

برای برخی از انواع سرطان، پرتودرمانی و شیمی‌درمانی یا انواع دیگر داروهای ضد سرطان ممکن است باهم به صورت ترکیبی استفاده شوند. برخی از داروهای خاص (به نام حساس کننده‌های پرتو) با حساس‌تر کردن سلول‌های سرطانی به تشعشعات، باعث عملکرد بهتر پرتوها می‌شوند. تحقیقات نشان داده است که وقتی داروهای ضد سرطان و داروهای پرتو باهم برای انواع خاصی از سرطان تجویز می‌شوند، می‌توانند به یکدیگر کمک کنند و حتی بهتر از زمانی که به‌تنهایی تجویز می‌شوند عمل کنند.

برای درمان علائم ناشی از سرطان پیشرفته

گاهی اوقات سرطان به حدی گسترش یافته است که قابل بهبود کامل نیست؛ اما با استفاده از پرتو درمانی می‌توان تومورها را کوچک‌تر کرد به‌گونه‌ای که بیمار احساس بهتری داشته باشد. رادیوتراپی ممکن است به تسکین مشکلاتی مانند درد، مشکل در بلع یا تنفس، یا انسداد روده که می‌تواند ناشی از سرطان پیشرفته باشد کمک کند. به این نوع درمان، پرتو درمانی تسکینی می‌گویند.

برای درمان سرطان بازگشته (عود)

اگر سرطان فرد بازگشته باشد (عود کند)، ممکن است از اشعه برای درمان سرطان یا برای درمان علائم ناشی از سرطان پیشرفته استفاده شود. استفاده از آن پس از عود به عوامل زیادی بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر سرطان در قسمتی از بدن که قبلاً تحت درمان با اشعه قرار گرفته است، برگشته باشد، ممکن است امکان تابش بیشتر در همان مکان وجود نداشته باشد. این موضوع بستگی به میزان تشعشعی دارد که قبلاً استفاده شده است. در موارد دیگر، تابش ممکن است در همان ناحیه از بدن یا ناحیه دیگری استفاده شود. برخی از تومورها به خوبی به تشعشع پاسخ نمی‌دهند، بنابراین ممکن است از اشعه حتی در صورت عود مجدد استفاده نشود.

انواع پرتودرمانی

دو نوع اصلی پرتودرمانی وجود دارد:

1. پرتو خارجی (رادیوتراپی اکسترنال یا EBRT)
2. پرتو داخلی (براکی تراپی)

نوع پرتودرمانی که ممکن است انجام دهید به عوامل زیادی بستگی دارد، ازجمله:

• نوع سرطان
• اندازه تومور
• محل تومور در بدن
• چقدر تومور به بافت‌های طبیعی حساس به تشعشع نزدیک است
• سلامت عمومی و سابقه پزشکی شما
• آیا انواع دیگری از درمان سرطان را خواهید داشت یا خیر
• عوامل دیگر، مانند سن شما و سایر شرایط پزشکی

پرتودرمانی چگونه انجام می‌شود؟

پرتودرمانی را می‌توان به ۳ روش انجام داد:

تابش خارجی (تابش پرتو خارجی)

در این روش پزشک از دستگاهی استفاده می‌کند که پرتوهای پرانرژی را از خارج بدن به داخل تومور هدایت می‌کند. این روش معمولاً طی چند هفته تجویز می‌شود و گاهی دو بار در روز به مدت چند هفته تجویز می‌شود. بدن فردی که پرتوهای خارجی دریافت می‌کند دارای رادیواکتیو نیست و نیازی به رعایت احتیاطات ایمنی خاصی در خانه ندارد.

تابش داخلی:

تابش پرتوهای داخلی را براکی تراپی نیز می‌گویند. در این روش یک منبع رادیواکتیو را در داخل بدن فرد در درون یا نزدیک تومور قرار می‌دهند. گاهی اوقات این منبع برای مدتی در بدن قرار می‌گیرد و سپس خارج می‌شود. این موضوع که در بدن فرد چقدر بماند بر اساس نوع سرطان فرد تصمیم‌گیری می‌شود. اقدامات احتیاطی ویژه‌ای برای این نوع تشعشعات برای یک دوره زمانی مورد نیاز است؛ اما مهم است که بدانیم اگر تشعشعات داخلی در بدن باقی بماند، پس از مدتی در نهایت دیگر رادیواکتیو نیست.

رادیوتراپی سیستمیک (سراسری)

این نوع رادیوتراپی توسط متخصص پزشکی هسته‌ای یا متخصص رادیوانکولوژی تجویز و انجام می‌شود. داروهای رادیواکتیو (رادیو داروها) که از طریق دهان یا داخل رگ وارد بدن می‌شوند برای درمان انواع خاصی از سرطان استفاده می‌شوند. سپس این داروها در سراسر بدن حرکت می‌کنند. ممکن است مجبور شوید برای مدتی پس از تجویز این داروها، اقدامات احتیاطی خاصی را در خانه رعایت کنید. البته دقت کنید معمولا وقتی صحبت از پرتو درمانی می‌شود منظور این نوع نیست، بلکه منظور یکی از دو نوع قبلی، مخصوصا نوع اول است.

نوع اشعه‌ای که دریافت می‌کنید به نوع سرطانی که دارید و محل آن بستگی دارد. در برخی موارد، بیش از یک نوع اشعه برای درمان استفاده می‌شود. پزشک شما می‌تواند به سؤالات شما در مورد نوع پرتوهای تجویز شده، نحوه تأثیر آن بر بدن و هرگونه اقدامات احتیاطی که ممکن است مورد نیاز باشد پاسخ دهد.

انواع سرطان که با پرتودرمانی، درمان می‌شوند

• پرتو درمانی سرطان خون: رادیوتراپی معمولاً بخشی از درمان اصلی برای افراد مبتلا به لوسمی لنفوسیتی حاد (ALL) نیست، اما در شرایط خاصی استفاده می‌شود:

گاهی اوقات از پرتو درمانی برای درمان لوسمی که به مغز و مایع نخاعی یا به بیضه‌ها سرایت کرده است استفاده می‌شود. پرتودرمانی کل بدن اغلب بخش مهمی از درمان قبل از پیوند مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی خون محیطی است. در صورتی که شیمی‌درمانی کمکی نکرده باشد، می‌توان از پرتودرمانی برای کاهش درد در ناحیه‌ای از استخوان که توسط لوسمی مورد تهاجم قرار گرفته است، استفاده کرد.

• پرتو درمانی تومور و سرطان مغز: پزشکان از انواع روش‌های درمانی برای درمان تومورهای مغزی استفاده می‌کنند. درمان بستگی به‌اندازه تومور، نوع، سرعت رشد، محل مغز و سلامت عمومی شما دارد. گزینه‌های درمانی شامل جراحی، پرتودرمانی، شیمی‌درمانی یا ترکیبی از آن‌هاست. جراحی (در صورت بی‌خطر بودن) به طور کلی اولین توصیه درمانی است. در چند دهه گذشته، محققان تکنیک‌های جدیدی را برای ارسال تشعشعاتی که تومور مغز را هدف قرار می‌دهد و در عین حال از بافت‌های سالم مجاور محافظت می‌کند، به کار برده‌اند. این درمان‌ها شامل براکی تراپی، پرتودرمانی با شدت تعدیل شده (IMRT) و radiosurgery (که SRS نیز خوانده می‌شود) است.

اگر تومور شما حساس به پرتو باشد، پزشک ممکن است پرتودرمانی را تجویز کند. پرتودرمانی با هدف کوچک کردن تومورهای مغزی انجام می‌شود. بیماران معمولاً طی یک دوره چند هفته‌ای درمان می‌شوند. اگر تومورهای متعدد یا تومورهایی دارید که به‌راحتی نمی‌توان آن‌ها را هدف قرار داد، پزشک ممکن است از پرتودرمانی کل مغز استفاده کند.

• پرتو درمانی سرطان مثانه: به‌عنوان بخشی از درمان سرطان مثانه، ممکن است قبل، حین یا بعد از جراحی، پرتودرمانی دریافت کنید. این درمان می‌تواند تومورها را کوچک کند یا سلول‌های سرطانی باقی‌مانده را از بین ببرد.
• پرتو درمانی سرطان مری: اغلب برای درمان سرطان مری با انواع دیگر درمان، مانند شیمی‌درمانی و/یا جراحی ترکیب می‌شود. شیمی‌درمانی می‌تواند پرتودرمانی را در برابر برخی موارد از سرطان مری مؤثرتر کند. استفاده از این ۲ روش درمانی باهم، کمورادیوتراپی نامیده می‌شود.
• پرتو درمانی سرطان سینه: پرتودرمانی ممکن است برای درمان سرطان سینه تقریباً در هر مرحله استفاده شود. پرتودرمانی روشی مؤثر برای جلوگیری از عود سرطان سینه پس از جراحی است. علاوه بر این، معمولاً برای کاهش علائم ناشی از سرطانی که به سایر قسمت‌های بدن گسترش یافته است (سرطان متاستاتیک سینه) استفاده می‌شود.
• پرتو درمانی سرطان ریه: پرتو را می‌توان قبل از جراحی سرطان ریه برای کوچک کردن تومور یا بعد از جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده در ریه استفاده کرد. گاهی اوقات از پرتوهای خارجی به‌عنوان نوع اصلی درمان سرطان ریه استفاده می‌شود. پرتو درمانی برای سرطان ریه همچنین می‌تواند برای تسکین علائم ناشی از سرطان مانند درد، خونریزی یا انسداد راه‌های هوایی توسط تومور استفاده شود.
• پرتو درمانی سرطان معده: هنگامی که از این روش برای درمان سرطان معده استفاده می‌شود، یک دستگاه رادیوتراپی، به صورت خارجی، پرتوها را به قسمت سرطانی تابش می‌دهد. اغلب، از انواع خاص پرتودرمانی، مانند پرتودرمانی سه‌بعدی انطباقی (3D-CRT) یا پرتودرمانی تعدیل‌شده (IMRT) به‌منظور هدف‌گیری هر چه بهتر تومور استفاده می‌شود.
• پرتو درمانی سرطان پروستات: پرتودرمانی یک روش درمانی مؤثر است که با استفاده از پرتوها یا ذرات پرانرژی سلول‌های سرطان پروستات را از بین می‌برد. پرتو درمانی سرطان پروستات را می‌توان به روش‌های مختلفی انجام داد، از جمله: براکی تراپی و پرتو درمانی خارجی.

تیم رادیوتراپی

در طول پرتودرمانی، تیمی از متخصصان آموزش دیده از شما مراقبت خواهند کرد. تیم شما ممکن است شامل این افراد باشد:

رادیوانکولوژیست

این پزشک به طور ویژه برای درمان سرطان، از جمله با پرتودرمانی، آموزش دیده است. این شخص بر برنامه پرتودرمانی شما نظارت دارد. در ایران به این پزشکان معمولا متخصصین «رادیوتراپی-انکولوژی» یا «رادیوانکولوژی» گفته می‌شود.

کارشناس فیزیک پزشکی

این فرد شخصی است که مطمئن می‌شود تجهیزات پرتودرمانی همان‌طور که باید، کار می‌کنند و دوز دقیق تجویز شده توسط رادیوتراپی-انکولوژیست را به شما می‌دهد. این افراد معمولا ابتدا کارشناسی فیزیک و سپس کارشناسی ارشد فیزیک پزشکی را دریافت می‌کنند.

دوزیمتریست

این شخص به کارشناس فیزیک پزشکی کمک می‌کند تا درمان را برنامه‌ریزی کند. از دوزیمتریست معمولا در کشورهای غربی استفاده می‌شود و در ایران معمولا وظایف وی را خود کارشناس فیزیک پزشکی انجام می‌دهد.

تکنسین پرتودرمانی یا رادیوتراپیست

این شخص تجهیزات پرتودرمانی را کنترل می‌کند و شما را برای هر درمان آماده می‌کند. در واقع اجرای درمان تعیین شده توسط رادیوانکولوژیست و کارشناس فیزیک پزشکی وظیفه کارشناس پرتودرمانی است.

پرستار پرتودرمانی

این پرستار آموزش‌های ویژه‌ای در زمینه درمان سرطان دارد و می‌تواند اطلاعاتی در مورد پرتودرمانی و مدیریت عوارض جانبی به شما بدهد. در ایران اکثر مراکز فاقد پرستار اختصاصی پرتودرمانی هستند.

عوارض جانبی پرتودرمانی

پرتو نه تنها رشد سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد یا کند می‌کند، بلکه می‌تواند سلول‌های سالم مجاور را نیز تحت تأثیر قرار دهد. آسیب به سلول‌های سالم می‌تواند عوارض جانبی مختلفی با توجه به نوع سرطان ایجاد کند. برای آشنایی با این عوارض می‌توانید مقاله عوارض جانبی پرتودرمانی را بطور کامل مطالعه نمایید.

رژیم غذایی خاص در حین پرتو درمانی

اشعه می‌تواند عوارض جانبی را ایجاد کند که خوردن غذا را سخت می‌کند، مانند حالت تهوع، زخم‌های دهان و مشکلات گلو. از آنجایی که بدن شما انرژی زیادی را برای بهبودی در طول پرتودرمانی مصرف می‌کند، مهم است که کالری و پروتئین کافی برای حفظ وزن خود در طول درمان مصرف کنید.

اگر در خوردن غذا و حفظ وزن خود مشکل دارید، با پزشک یا پرستار خود صحبت کنید. همچنین ممکن است صحبت با یک متخصص تغذیه برای شما مفید باشد.

نتیجه گیری

در این مقاله از سایت دکتر برنا فرازمند به توضیحات کامل پرتو درمانی پرداختیم. پرتو درمانی (که رادیوتراپی نیز نامیده می‌شود) یک روش درمانی سرطان است و که  سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد یا با آسیب رساندن به DNA، رشد آن‌ها را کند می‌کند. بیش از نیمی از افراد مبتلا به سرطان نیاز به پرتودرمانی دارند. گاهی اوقات سرطان به حدی گسترش یافته است که قابل بهبود کامل نیست؛ اما با استفاده از پرتو درمانی می‌توان تومورها را کوچک‌تر کرد به‌گونه‌ای که بیمار احساس بهتری داشته باشد. پرتور درمانی به دو نوع اصلی داخلی و خارجی دسته بندی می شود.

سوالات متدال

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید