ژن‌ها در DNA سلول‌های بدن هستند. آنها نحوه عملکرد سلول‌ها را ارزیابی می‌کنند، مثلا:

• سرعت رشد سلول
• فاصله بین تقسیم‌های سلولی
• طول عمر سلول

محققین تخمین می‌زنند که هر سلول حاوی ۳۰۰۰۰ ژن مختلف است. ژن‌های درون هر سلول روی کروموزوم‌ها قرار گرفته‌اند.

درباره کروموزوم‌ها

کروموزوم‌ها ساختارهایی شبیه به نخ در سلول‌ها هستند که ژن‌ها را در بر دارند. ۴۶ کروموزوم وجود دارد که در دو دسته ۲۳ تایی قرار گرفته‌اند.

یک دسته از این ژن‌ها را از پدر و یکی را از مادر به ارث می‌برید.  یک کروموزوم در هر دسته وجود دارد که مذکر یا مونث بودن شما را تعیین می‌کند. ۲۲ جفت کروموزم دیگر نیز سایر خصوصیات فیزیکی را مشخص می‌کنند.

ژن‌ها چگونه عمل می‌کنند؟

ژن‌ها با ساخت پروتئین نحوه عملکرد سلول را کنترل می‌کنند. پروتئین‌ها عملکردهای مشخصی دارند و برای سلول به عنوان پیام‌رسان عمل می‌کنند.

هر سلول باید دستورالعمل‌های صحیحی برای ساخت پروتئین‌های خود داشته باشد. این امر پروتئین را قادر می‌سازد که عملکرد صحیحی در سلول داشته باشد.

سرطان‌ها زمانی شروع می‌شوند که یک یا چند ژن موجود در یک سلول جهش کنند. جهش به معنی تغییر است. جهش باعث ساخت یک پروتئین غیرعادی می‌شود. یا اینکه ممکن است مانع تشکیل پروتئین شود.

اطلاعاتی که پروتئین غیرعادی ارائه می‌دهد با اطلاعات پروتئین طبیعی متفاوت هستند. این امر می‌تواند موجب شود که سلول‌ها به طور غیرقابل‌کنترل تقسیم شوند و سرطانی شوند.

درباره جهش‌های ژنی

جهش‌های اکتسابی: این جهش‌ها شایع‌‌ترین علت سرطان هستند. این جهش‌ها ناشی از وارد شدن آسیب به ژن‌های موجود در یک سلول خاص در طول زندگی فرد هستند. مثلا این جهش‌ها ممکن است در یک سلول پستان یا یک سلول روده بزرگ رخ دهند سپس این سلول چندین بار تقسیم شده و تومور تشکیل می‌دهد. تومور یک توده غیرطبیعی است. به سرطان ناشی از جهش‌های اکتسابی، سرطان «انفرادی» یا «اسپورادیک» گفته می‌شود. جهش‌های اکتسابی در همه سلول‌های یافت نمی‌شوند و از والدین به فرزندان منتقل نمی‌شوند. بعضی از عواملی که موجب بروز این جهش‌ها می‌شوند عبارتند از:

• تنباکو
• اشعه فرابنفش
• ویروس‌ها
• افزایش سن

جهش‌های ژرم‌لاین (Germline): شیوع این جهش‌ها کمتر از جهش اکتسابی است. جهش ژرم‌لاین در سلول اسپرم یا سلول تخمک رخ می‌دهد. در زمان لقاح مستقیما از والد به فرزند منتقل می‌شود. این جهش که در سلول اسپرم یا تخمک اولیه رخ داده است، در هنگام نمو جنین به نوزاد در تمامی سلول‌های بدن کپی می‌شود. این نوع جهش در سلول‌های تولید مثلی رخ می‌دهد، از این رو می‌تواند از نسلی به نسل دیگر منتقل شود. به سرطان ناشی از جهش‌های ژرم‌لاین «سرطان ارثی» گفته می‌شود. این نوع سرطان حدود ۵ الی ۲۰ درصد از کل سرطان‌ها را شامل می‌شود.

جهش‌ها و سرطان

جهش‌ها غالبا رخ می‌دهند. جهش ممکن است مفید، مضر یا بی‌اثر باشد. این امر به محل ایجاد تغییر در ژن بستگی دارد. معمولا بدن بیشتر جهش‌ها را اصلاح می‌کند. یک جهش به احتمال زیاد نمی‌تواند سرطان ایجاد کند. سرطان معمولا ناشی از جهش‌های متعدد در طول زندگی فرد است. به همین دلیل شیوع سرطان در افراد مسن بیشتر است. افراد مسن فرصت‌های بیشتری برای وقوع جهش داشته‌اند.

انواع ژن‌های مرتبط با سرطان

بسیاری از ژن‌هایی که در ایجاد سرطان نقش دارند، در دسته‌های گسترده جای می‌گیرند:

ژن‌های سرکوب‌گر تومور

این دسته ژن‌های محافظ هستند. این ژن‌ها معمولا از روش‌های زیر رشد سلول را محدود می‌کنند:

• نظارت بر سرعت تقسیم سلول‌ها
• اصلاح DNA ناجور (mismatched)
• کنترل زمان مرگ سلول

اگر یکی از ژن‌های سرکوب‌گر تومور جهش یابد، رشد سلول‌ها غیرقابل‌کنترل می‌شود. و نهایتا ممکن است به تشکیل تومور منجر شوند.

نمونه‌هایی از ژن‌های سرکوب‌گر تومور عبارت است از BRCA1 و BRCA2 و p53 یا TP53. وقوع جهش‌های ژرم‌لاین در ژن‌های BRCA1 یا BRCA2 احتمال ابتلا به سرطان سینه یا سرطان تخمدان در زنان و احتمال ابتلا به سرطان پروستات یا سرطان سینه در مردان را افزایش می‌دهد. این جهش‌ها احتمال ایجاد سرطان پانکراس (لوزالمعده) و ملانوم را نیز در زنان و مردان افزایش می‌دهند.

جهش ژن p53 یا TP53 در افراد مبتلا به سرطان شایع‌تر از سایر جهش‌ها است. بیش از ۵۰ درصد سرطان‌ها ناشی از فقدان یا آسیب ژن p53 هستند. بیشتر جهش های ژنی p53 اکتسابی هستند. جهش ژرم‌لاین p53 نادر است، اما احتمال ابتلای افراد حامل این جهش به انواع مختلف سرطان بیشتر از سایرین است.

آنکوژن (ژن‌های سرطان‌زا)

این ژن‌ها سلول سالم را به سلول سرطانی تبدیل می‌کنند. جهش ارثی در این ژن‌ها شناسایی نشده است.

دو انكوژن رایج عبارتند از:

• HER2، یک پروتئین تخصصی که رشد و پخش سرطان را کنترل می‌کند. در برخی سلول‌های سرطانی یافت می‌شود. مثلا در سلول‌های سرطانی سینه (پستان) و تخمدان.
• ژن‌های خانواده RAS، پروتئین‌ها را در مسیرهای ارتباطی سلولی، رشد سلول و مرگ سلول مشارکت می‌دهد.

ژن‌های اصلاح‌کننده DNA

این ژن‌ها خطاهایی را که هنگام تکثیر DNA رخ می‌دهد اصلاح می‌کند. بسیاری از این ژن‌ها به عنوان ژن سرکوب‌گر تومور عمل می‌کنند.BRCA1 ،BRCA2 و p53 همگی ژن‌های اصلاح‌کننده DNA هستند.

در صورتی که در ژن‌های اصلاح‌کننده DNA شخص خطایی رخ داده باشد، اشتباهات رخ داده اصلاح نخواهند شد. این اشتباهات سپس تبدیل به جهش می‌شوند. این جهش‌ها ممکن است نهایتا منجر به سرطان، و به ویژه جهش در ژن‌های سرکوب‌گر تومور یا آنکوژن‌ها شوند.

جهش در ژن‌های اصلاح‌کننده DNA ممکن است ارثی یا اکتسابی باشد. سندرم لینچ (Lynch syndrome) نمونه‌ ارثی این جهش است. جهش در BRCA1، BRCA2 و p53 و سندرم های مرتبط با آنها نیز ارثی هستند.

چالش‌های درک ژنتیک سرطان

محققان اطلاعات بسیاری در خصوص نحوه عملکرد ژن‌های سرطان آموخته‌اند. اما بسیاری از سرطان‌ها با ژن خاصی مرتبط نیستند. احتمالا سرطان ناشی از جهش‌های ژنی متعدد است.

علاوه بر این، یک سری شواهد نشان می‌دهد که ژن ها با محیط خود تعامل دارند. این امر درک ما از نقش ژن‌ها در سرطان را پیچیده‌تر می کند.

محققان همچنان به تحقیق روی نحوه اثرگذاری تغییرات ژنتیکی بر رشد سرطان ادامه می‌دهند.

این اطلاعات به پیشرفت در حوزه مراقبت از سرطان، از جمله تشخیص به موقع، کاهش احتمال ابتلا، استفاده از درمان هدفمند و بقا منجر شده است.

مطالعه بیشتر روی ژنتیک سرطان ممکن است به پزشکان کمک کند تا روش‌های بهتری برای موارد زیر بیابند:

• پیش‌بینی ابتلا به سرطان
• تشخیص سرطان
• تحت درمان قرار دادن سرطان

درباره تخمین احتمال ابتلا به سرطان با آزمایش ژنتیکی بیشتر بخوانید.

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید