بسیاری از مبتلایان سرطان که دوره درمانی را پشت سر گذاشته‌اند، در معرض عوارض بلندمدت درمان سرطان قرار می‌گیرند. این عوارض جانبی می‌توانند ماه ها یا سالها بعد از درمان ایجاد شوند. بررسی و درمان عوارض دیررس بخش مهمی از مراقبت‌های پس از درمان است.  اگر پس از گذشت از درمان سرطان همچنان عوارضی را مشاهده می‌کنید، این بخش را با دقت مطالعه فرمایید.

عوارض دیررس و بلندمدت درمان سرطان به چه معناست؟

تقریباً همه روش‌های درمانی سرطان می‌توانند باعث عوارض دیررس (دیرهنگام) شوند. درمان‌های متفاوت، عوارض مختلفی را در پی‌دارند. در اینجا تعدادی از عوارض دیررس که شایع‌تر هستند ذکر شده است. اگر در مورد هر کدام از این عوارض نگران هستید، با پزشک خود درباره آن صحبت کنید.

انواع عوارض ناشی از جراحی سرطان

عوارض جانبی دیررس جراحی، به نوع سرطان و محل جراحی شده در بدن بستگی دارد؛ اما به طور کلی شامل موارد زیر است:

• درد
• تورم
• ناباروری
• مشکلات قلبی
• فشارخون
• مشکلات ریوی
• تغییر در خلق‌وخوی یا میل جنسی
• گرگرفتگی
• پوکی استخوان
• مشکلات کنترل مثانه
• مشکلات عاطفی
• مشکلات گوارشی
• احساس خستگی

خطر ابتلا به بیماری عفونی پس از درمان لنفوم هوچکین

بازماندگان سرطان لنفوم هوچکین (Hodgkin lymphoma)، به ویژه کسانی که بیماری آن­ها تا قبل از سال ۱۹۸۸ تشخیص داده شده، اغلب طحالشان برداشته شده بود. طحال عضوی حیاتی برای سیستم ایمنی بدن است. برداشتن این عضو خطر ابتلا به عفونت‌ها را بیشتر می­کند.

همچنین بخوانید: سرطان طحال: علت، علائم و درمان 

درد خیالی پس از قطع عضو با سرطان

بازماندگان سرطان‌های استخوان و بافت نرم امکان دارد تا بخشی از یک اندام انتهایی (دست‌وپا) یا کل آن را از دست داده باشند. این امر می­تواند تأثیرات منفی جسمی و عاطفی ایجاد کند. یکی از این عارضه‌ها درد خیالی (درد phantom) اندام است. درد خیالی به معنای احساس درد در اندام، با وجود برداشته‌شدن آن اندام است. توانبخشی می‌تواند به افراد کمک کند تا با تغییرات جسمی ناشی از درمان کنار بیایند.

تورم ناشی از درمان سرطان

افرادی که برای از بین بردن غدد لنفاوی، پرتودرمانی یا جراحی انجام داده‌اند، امکان دارد تا دچار لنف ادم (تورم لنفاوی) شوند. گره‌های لنفاوی، اندام­هایی ریز و لوبیایی شکلی هستند که به مبارزه با عفونت کمک می‌کنند. لنف ادم زمانی ایجاد می­شود که مایع لنفاوی در یک ناحیه جمع شده و باعث تورم و درد شود.

افرادی که جراحی‌های خاصی در ناحیه لگن و شکم انجام داده­اند، ممکن است که نتوانند بچه‌دار شوند که به آن «ناباروری» می‌گوییم.

مشکلات قلبی عروقی پس از بهبودی سرطان

یکی از عوارض بلندمدت درمان سرطان  بیماری قلبی است. شیمی درمانی و پرتودرمانی ناحیه قفسه سینه می‌تواند مشکلات قلبی ایجاد کند. برخی از بازماندگان امکان دارد تا در معرض خطر بیشتری قرار داشته باشند. این خطر بیشتر شامل کسانی می‌شود که:

• در دوران کودکی تحت درمان لنفوم هوچکین قرار گرفته‌اند.
• سنشان ۶۵ سال یا بیشتر است.
• دوزهای بالاتری در شیمی درمانی دریافت کرده­اند.
• داروهای خاصی مصرف کرده‌اند (مثال‌ها در ادامه متن)

در اینجا برخی از مشکلات متداول قلبی ذکر شده است.

 اگر هر کدام از علائم زیر را دارید سریعاً با پزشک خود در میان بگذارید :

• نارسایی احتقانی قلب (CHF) که ضعف عضله قلب است. علائم CHF شامل تنگی نفس، سرگیجه و تورم دست‌ها یا پاها است.
• بیماری عروق کرونر، نوعی بیماری قلبی است. این بیماری در افرادی که در ناحیه قفسه سینه خود، دوزهای بالای پرتودرمانی دریافت کرده­اند، شایع‌تر است. علائم آن شامل درد قفسه سینه و تنگی نفس است.
• آریتمی، ضربان قلب نامنظم است. سبکی سر، درد قفسه سینه و تنگی نفس از علائم آن هستند.

مثال‌هایی از داروهایی که می‌­توانند باعث مشکلات قلبی شوند:

• تراستوزوماب (هرسپتین) Trastuzumab (Herceptin)
• دوکسوروبیسین Doxorubicin
• دوکسوروبیسین لیپوزومی (کالیکس یا داکسیل)
• دانوروبیسین Daunorubicin
• اپی روبیسین Epirubicin
• سیکلوفسفامید (اندوکسان) Cyclophosphamide
• اوسیمرتینیب Osimertinib

از پزشک خود بپرسید که آیا درمان‌هایی که دریافت می‌کنید می‌تواند روی قلب شما تاثیر بگذارد یا خیر. پزشکتان برای تشخیص آسیب‌های ایجاد شده در حین درمان و پس از آن، عملکرد قلب شما را بررسی می‌کند. احتمالا پزشک شما از روشی به نام اکوکاردیوگرافی استفاده کند که به آن اکو هم گفته میشود. سایر آزمایشات قلبی شامل معاینه فیزیکی، الکتروکاردیوگرام (EKG یا ECG) و اسکن MUGA هستند.

فشار خون بالا

فشار خون بالا می‌تواند همراه با CHF (نارسایی احتقانی قلب) اتفاق بیفتد (به پاراگراف های قبل مراجعه کنید) یا یک علامت جداگانه باشد. اگر فشار خون شما بالا باشد، پزشک شما در حین درمان سرطان بیشتر به آن توجه می­کند. در افزایش ناگهانی فشار خون (accelerated hypertension)، فشار خون به طور ناگهانی و به سرعت افزایش می‌یابد. این اتفاق اغلب باعث آسیب رسیدن به اندام می شود، بنابراین دریافت فوری کمک های پزشکی ضروری است. برخی از داروها می­توانند باعث ایجاد فشار خون شوند ، مانند:

• بواسیزوماب ( آواستین ) Bevacizumab (Avastin)
• سورافنیب (نکساوار) Sorafenib (Nexavar)
• سونیتیب (سوتنت) Sunitinib (Sutent)

زمانی که شخص استفاده از داروهای فوق را قطع کند، خطر ابتلا به فشار بالای خون کاهش پیدا می­کند، اما تأثیرات بلند مدت آن ناشناخته است. بازماندگانی که در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری فشار خون قرار دارند، باید با کمک تیم درمانی خود احتمال آن را کاهش دهند. انجام آزمایش فشار خون، کاهش وزن، مصرف کمتر نمک، مصرف دارو و داشتن فعالیت، از اقداماتی هستند که می‌توان برای کاهش احتمال ابتلا به فشار خون انجام داد.

مشکلات ریوی پس از انجام درمان سرطان

شیمی درمانی و پرتودرمانی در ناحیه قفسه سینه می‌توانند به ریه ها آسیب برساند. به همین دلیل می‌تواند یکی از عوارض بلندمدت درمان سرطان باشد. احتمال آسیب به ریه در بازماندگانی که هم شیمی درمانی و هم پرتودرمانی انجام داده‌­اند، بیشتر است. افرادی با سابقه بیماری ریوی و افراد مسن‌تر امکان دارد بیشتر دچار مشکلات ریوی شوند.

داروهایی که می‌توانند باعث آسیب ریه شوند عبارت‌اند از:

• بلئومایسین Bleomycin
• کارموستین (بی سی اِن یو) Carmustine (BiCNU)
• متوترکسات (چندین نام تجاری دارد) Methotrexate

عوارض دیررس در ریه ها شامل موارد است:

• تغییر در عملکرد ریه‌ها
• ضخیم شدن پوشش ریه‌ها
• التهاب ریه‌ها
• تنگی نفس

مشکلات سیستم غدد درون ریز

برخی از انواع درمان‌های سرطان امکان دارد تا بر سیستم غدد درون ریز تأثیر بگذارند و بخشی از عوارض بلندمدت درمان سرطان باشند . این سیستم شامل غدد و اندام‌­های دیگری است که وظیفه ساخت هورمون­‌ها را دارند و تخمک یا اسپرم ایجاد می‌کنند. انجام آزمایش خون به طور منظم در بازماندگان سرطان که در معرض خطر تغییرات هورمونی ناشی از درمان هستند ضروری است. از این طریق می­توان سطح هورمون­‌ها را اندازه‌گیری کرد.

یائسگی در زنان پس از درمان سرطان

بسیاری از درمان‌های سرطان موجب علائم یائسگی در زنان می‌شوند. این روش‌های درمانی عبارت‌اند از :

• عمل جراحی برای برداشتن تخمدان­ ها (اووفورکتومی)
• شیمی‌درمانی
• هورمون‌درمانی
• پرتودرمانی در ناحیه لگن

علائم یائسگی ناشی از درمان سرطان امکان دارد از علائم یائسگی طبیعی شدیدتر باشد، زیرا کاهش هورمون‌ها با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد. این علائم شامل موارد زیر است:

• تغییر در خلق‌وخوی یا میل جنسی
• گرگرفتگی
• پوکی استخوان
• مشکلات کنترل مثانه

زنانی که در حال انجام هورمون درمانی هستند و یائسه نشده‌اند، احتمالا دوره­‌های قاعدگی کمتر یا سبک‌‌تری را تجربه کنند. در برخی دیگر امکان دارد تا دوره‌های قاعدگی کاملا متوقف شود. امکان بازگشت دوره‌های قاعدگی برای زنان در سنین پایین‌تر، بعد از درمان وجود دارد، اما احتمال بازگشت در زنان بالای 40 سال کمتر است. بعضی اوقات درمان سرطان می‌­تواند باعث ظهور زودرس یائسگی شود. همچنین بلافاصله پس از شروع درمان یائسگی رخ دهد.

مشکلات هورمونی در مردان

بعضی از روش‌های درمانی در مردان علائمی مشابه با علائم یائسگی ایجاد می‌کنند، مثلا در هورمون درمانی برای سرطان پروستات یا عمل جراحی برای برداشتن بیضه‌ها. علائم مشابه شامل موارد زیر است:

• تغییرات در میل جنسی
• گرگرفتگی
• پوکی استخوان
• ناباروری

درمان‌هایی که بر اندام­‌های تولید مثل یا سیستم غدد درون ریز تأثیر می‌گذارد، احتمال ناباروری را افزایش می‌دهد. ناباروری در زنان به معنای عدم توانایی در باردار شدن و در مردان به معنای عدم توانایی در بارور کردن است. گاهی اوقات ناباروری ناشی از درمان سرطان، کوتاه مدت و بعضی اوقات دائمی است.

مشکلات هورمونی ناشی از پرتودرمانی سر و گردن

پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن می‌تواند سطح هورمون‌ها را کاهش دهد. همچنین می‌تواند باعث تغییراتی در غده تیروئید شود.

مشکلات استخوانی، مفصلی و بافت نرم

یکی دیگر از عوارض بلندمدت درمان سرطان مشکلات استخوانی، مفصلی و بافت نرم است. شیمی درمانی، داروهای استروئیدی یا هورمون درمانی می‌تواند باعث نازک شدن استخوان‌­ها (پوکی استخوان) و یا درد مفاصل شود. ایمونوتراپی امکان دارد در مفاصل یا عضلات مشکلاتی ایجاد کند. این موارد به عنوان بیماری­های این موارد از مشکلات روماتولوژیک شناخته می‌شوند. خطر ابتلا به این بیماری‌ها در افرادی که از نظر بدنی فعال نیستند، بیشتر است.

بازماندگان سرطان می‌توانند با رعایت نکات زیر خطر ابتلا به پوکی استخوان را کاهش دهند :

• پرهیز از دخانیات
• مصرف غذاهای غنی از کلسیم و ویتامین D
• فعالیت بدنی زیاد
• محدود کردن میزان الکل مصرفی
• مشکلات مغزی ، نخاعی و عصبی

شیمی درمانی و پرتودرمانی می‌تواند عوارض جانبی طولانی مدت برای مغز، نخاع و اعصاب ایجاد کند. این مشکلات شامل موارد زیر است:

• کاهش شنوایی ناشی از دریافت دوزهای بالای شیمی درمانی، به ویژه داروهایی مانند سیس پلاتین (نام های تجاری متعددی دارد.) (cisplatin)
• افزایش خطر سکته مغزی در افرادی که مقادیر زیادی از اشعه را در ناحیه مغز دریافت کرده­اند.
• عوارض جانبی سیستم عصبی، از جمله آسیب به اعصاب خارج از مغز و نخاع، به نام نوروپاتی محیطی (اختلال اعصاب محیطی)
• بازماندگان سرطان، پس از درمان، باید به طور منظم معاینات فیزیکی و تست شنوایی سنجی را انجام دهند تا این عوارض بررسی شوند.

مشکلاتی در یادگیری، حافظه و دقت

شیمی درمانی و پرتودرمانی با دوز بالا در ناحیه سر و سایر نواحی بدن امکان می‌تواند باعث مشکلات شناختی در بزرگسالان و کودکان شود. مشکلات شناختی هنگامی رخ می‌دهند که فرد در پردازش اطلاعات دچار مشکل شود. اگر هر یک از این موارد را تجربه کردید، این مساله را به پزشک خود اطلاع دهید.

بهداشت دهان و دندان و مشکلات بینایی

بازماندگان سرطان، بسته به درمان‌هایی که انجام داده‌اند، امکان دارد تا مشکلاتی مربوط به دهان و دندان را تجربه کنند و یا دچار مشکلات بینایی شوند:

شیمی درمانی می‌تواند روی مینای دندان تأثیر بگذارد و احتمال ایجاد مشکلات طولانی مدت دندان را افزایش دهد.

این احتمال وجود دارد که دوزهای بالای پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن تا در رشد دندان اختلال ایجاد کند. همچنین می‌تواند باعث بیماری لثه و کاهش بزاق شود که خشکی دهان را به دنبال دارد.

این احتمال وجود دارد که داروهای استروئیدی خطر ابتلا به بیماری‌های چشمی را افزایش دهند. از جمله کدر شدن چشم که بینایی را تحت تأثیر قرار می دهد و به آن آب مروارید گفته می شود.

برای پیشگیری از این مشکلات، بازماندگان باید به طور منظم به دندانپزشک و چشم پزشک مراجعه کنند.

مشکلات گوارشی پس از بهبود سرطان

این احتمال وجود دارد که شیمی درمانی، پرتودرمانی و جراحی بر چگونگی هضم غذا تأثیر بگذارند. جراحی یا پرتودرمانی در ناحیه شکم می‌تواند باعث ایجاد زخم در بافت مربوطه، درد طولانی مدت و مشکلات روده‌­ای شود. برخی از بازماندگان احتمالا دچار اسهال مزمن شوند که توانایی بدن در جذب مواد مغذی را کاهش می‌دهد. متخصص تغذیه می‌تواند به افرادی که مشکلات گوارشی دارند کمک کند تا مواد مغذی کافی دریافت کنند. همچنین  مراجعه به متخصص گوارش نیز می‌تواند مفید واقع شود.

عوارض بلندمدت درمان سرطان  و مشکلات عاطفی

بازماندگان سرطان اغلب احساسات مثبت و منفی متعددی دارند، از جمله:

• حس رهایی
• حس شکرگزاری برای زنده ماندن
• ترس از عود بیماری
• خشم
• حس گناه
• افسردگی
• اضطراب
• احساس تنهایی

بازماندگان سرطان، پرستاران، خانواده و دوستان نیز می‌توانند دچار اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD) شوند. این اختلال، یک اختلال اضطرابی است که پس از گذراندن یک واقعه بسیار هولناک یا مهلک، مانند تشخیص و درمان سرطان، ایجاد شود.

تجربه پس از درمان برای هر شخصی متفاوت است. مثلا برخی از بازماندگان با اثرات عاطفی منفی سرطان دست و پنجه نرم می‌کنند. برخی دیگر اظهار می­کنند که به دلیل ابتلا به سرطان، نگاه جدید و مثبتی نسبت به زندگی دارند.

عوارض بلندمدت درمان سرطان ثانویه

این سرطان امکان دارد تا یک سرطان اولیه جدید باشد. همچنین می­تواند به صورت یک عارضه دیررس حاصل از درمان های قبلی سرطان مانند شیمی درمانی و پرتودرمانی شکل بگیرد و یا ممکن است که همان سرطان اصلی باشد که به سایر قسمت های بدن سرایت کرده است.

شیمی درمانی و پرتودرمانی همچنین می‌توانند به سلول های بنیادی مغز استخوان آسیب برساند. این مساله می­تواند خطر ابتلا به لوسمی حاد (acute leukemia) یا میلودیس‌پلازی (Myelodysplasia) را افزایش دهد. میلودیس‌پلازی نوعی از سرطان خون است که در آن اجزای طبیعی خون یا ساخته نمی‌شوند یا غیر طبیعی هستند. در مورد علائم یا عوارض جانبی جدیدی که تجربه می‌کنید با پزشک خود صحبت کنید.

خستگی

خستگی می‌تواند جسمی، عاطفی یا ذهنی باشد. این مساله شایع‌ترین عارضه جانبی درمان سرطان است. برخی از بازماندگان سرطان، ماه­ها یا حتی سالها پس از پایان درمان احساس خستگی دارند. درباره خستگی مرتبط با سرطان بیشتر بدانید.

سوالاتی که باید در مورد عوارض بلندمدت درمان سرطان از تیم درمان بپرسید

تا آنجا که می‌توانید در مورد عوارض طولانی مدت درمان سرطان از تیم درمانی خود بیاموزید. می­توانید یک نوبت ویزیت به منظور بررسی خلاصه درمان خود تعیین کنید. این نوشته باید شامل اطلاعاتی درباره سرطان، درمان و مراقبت‌های بعدی باشد. انجمن انکولوژی بالینی آمریکا (ASCO) فرم های خلاصه درمان سرطان را برای نوشتن این اطلاعات پیشنهاد می دهد.

شما می­توانید سوالات زیر را از تیم درمانی خود بپرسید:

• آیا می‌توانید روش­های درمانی که دریافت کرده­ام را یادداشت کنید؟
• آیا من در معرض مواجهه با عوارض دیررس هستم؟
• آیا برای جلوگیری از عوارض طولانی مدت می توانم اقدامی انجام دهم؟
• برای پیش­گیری از عوارض دیررس احتمالی، به چه متخصص دیگری (مانند متخصص قلب و عروق یا غدد درون ریز) باید مراجعه کنم؟
• باید مراقب کدام علائم یا نشانه های عوارض دیررس باشم؟

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید