عوارض بلندمدت درمان سرطان شامل چه مواردی است؟ بسیاری از مبتلایان سرطان که دوره درمانی را پشت سر گذاشته­ اند، در معرض عوارض طولانی مدت درمان قرار می­گیرند. این عوارض جانبی می‌­توانند ماه­ ها یا سال­ ها بعد از درمان ایجاد شوند. بررسی و درمان عوارض دیررس بخش مهمی از مراقبت­های پس از درمان است.

انواع عوارض دیررس و بلندمدت درمان سرطان

تقریبا همه روش ­های درمانی سرطان می­توانند باعث عوارض دیررس (دیر هنگام) شوند. درمان­ های متفاوت، عوارض مختلفی را در پی دارند. در اینجا تعدادی از عوارض دیررس که شایع تر هستند ذکر شده است. اگر در مورد هر کدام از این عوارض نگران هستید، با پزشک خود درباره آن صحبت کنید.

مشکلات ناشی از جراحی

عوارض جانبی دیررس جراحی، به نوع سرطان و محل جراحی شده در بدن بستگی دارد:

• بازماندگان لنفوم هوچکین (Hodgkin lymphoma)، به ویژه کسانی که بیماری آن­ها تا قبل از سال ۱۹۸۸ تشخیص داده شده، اغلب طحالشان برداشته شده بود. طحال عضوی حیاتی برای سیستم ایمنی بدن است. برداشتن این عضو خطر ابتلا به عفونت‌ها را بیشتر می­کند.
• بازماندگان سرطان‌های استخوان و بافت نرم ممکن است بخشی از یک اندام انتهایی (دست و پا) یا کل آن را از دست داده باشند. این امر می­تواند تاثیرات منفی جسمی و عاطفی ایجاد کند. یکی از این عارضه‌ها درد خیالی (درد phantom) اندام است. درد خیالی به معنای احساس درد در اندام، با وجود برداشته شدن آن اندام است. توانبخشی می‌تواند به افراد کمک کند تا با تغییرات جسمی ناشی از درمان کنار بیایند.
• افرادی که برای از بین بردن غدد لنفاوی، پرتودرمانی یا جراحی انجام داده‌اند، ممکن است دچار لنف ادم (تورم لنفاوی) شوند. گره‌های لنفاوی، اندام­هایی ریز و لوبیایی شکلی هستند که به مبارزه با عفونت کمک می‌کنند. لنف ادم زمانی ایجاد می­شود که مایع لنفاوی در یک ناحیه جمع شده و باعث تورم و درد شود.
• افرادی که جراحی‌های خاصی در ناحیه لگن و شکم انجام داده­اند، ممکن است نتوانند بچه‌دار شوند که به آن «ناباروری» می‌گوییم.

مشکلات قلبی

شیمی درمانی و پرتودرمانی ناحیه قفسه سینه می‌تواند مشکلات قلبی ایجاد کند. برخی از بازماندگان ممکن است در معرض خطر بیشتری قرار داشته باشند. این خطر بیشتر شامل کسانی می‌شود که:

• در دوران کودکی تحت درمان لنفوم هوچکین قرار گرفته­اند.
• سنشان ۶۵ سال یا بیشتر است.
• دوزهای بالاتری در شیمی درمانی دریافت کرده­اند.
• دارو های خاصی مصرف کرده‌اند (مثال‌ها در ادامه متن)

در این­جا برخی از مشکلات متداول قلبی ذکر شده است. اگر هر کدام از علائم زیر را دارید سریعا با پزشک خود در میان بگذارید :

• نارسایی احتقانی قلب (CHF) که ضعف عضله قلب است. علائم CHF شامل تنگی نفس، سرگیجه و تورم دست‌ها یا پاها است.
• بیماری عروق کرونر، نوعی بیماری قلبی است. این بیماری در افرادی که در ناحیه قفسه سینه خود، دوزهای بالای پرتودرمانی دریافت کرده­اند، شایع‌تر است. علائم آن شامل درد قفسه سینه و تنگی نفس است.
• آریتمی، ضربان قلب نامنظم است. سبکی سر، درد قفسه سینه و تنگی نفس از علائم آن هستند.

مثال‌هایی از داروهایی که می‌­توانند باعث مشکلات قلبی شوند:

• تراستوزوماب (هرسپتین) Trastuzumab (Herceptin)
• دوکسوروبیسین Doxorubicin
• دوکسوروبیسین لیپوزومی (کالیکس یا داکسیل)
• دانوروبیسین Daunorubicin
• اپی روبیسین Epirubicin
• سیکلوفسفامید (اندوکسان) Cyclophosphamide
• اوسیمرتینیب Osimertinib

از پزشک خود بپرسید که آیا درمان­هایی که دریافت می­کنید می­تواند روی قلب شما تاثیر بگذارد یا خیر. پزشکتان برای تشخیص آسیب‌های ایجاد شده در حین درمان و پس از آن، عملکرد قلب شما را بررسی می‌کند. ممکن است پزشک شما از روشی به نام اکوکاردیوگرافی استفاده کند که به آن اکو هم گفته می­شود. سایر آزمایشات قلبی شامل معاینه فیزیکی، الکتروکاردیوگرام (EKG یا ECG) و اسکن MUGA هستند.

فشار خون بالا

ممکن است همراه با CHF (نارسایی احتقانی قلب) اتفاق بیفتد (به پاراگراف های قبل مراجعه کنید) یا یک علامت جداگانه باشد. اگر فشار خون شما بالا باشد، پزشک شما در حین درمان سرطان بیشتر به آن توجه می­کند. در افزایش ناگهانی فشار خون (accelerated hypertension)، فشار خون به طور ناگهانی و به سرعت افزایش می‌یابد. این اتفاق اغلب باعث آسیب رسیدن به اندام می شود، بنابراین دریافت فوری کمک های پزشکی ضروری است.

برخی از داروها می­توانند باعث ایجاد فشار خون شوند ، مانند:

• بواسیزوماب ( آواستین ) Bevacizumab (Avastin)
• سورافنیب (نکساوار) Sorafenib (Nexavar)
• سونیتیب (سوتنت) Sunitinib (Sutent)

زمانی که شخص استفاده از داروهای فوق را قطع کند، خطر ابتلا به فشار بالای خون کاهش پیدا می­کند، اما تاثیرات بلند مدت آن ناشناخته است. بازماندگانی که در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری فشار خون قرار دارند، باید با کمک تیم درمانی خود احتمال آن را کاهش دهند. انجام آزمایش فشار خون، کاهش وزن، مصرف کمتر نمک، مصرف دارو و داشتن فعالیت، از اقداماتی هستند که می‌توان برای کاهش احتمال ابتلا به فشار خون انجام داد.

مشکلات ریوی

شیمی درمانی و پرتودرمانی در ناحیه قفسه سینه ممکن است به ریه ها آسیب برساند. احتمال آسیب به ریه در بازماندگانی که هم شیمی درمانی و هم پرتودرمانی انجام داده­اند، بیشتر است. افرادی با سابقه بیماری ریوی و افراد مسن‌تر ممکن است بیشتر دچار مشکلات ریوی شوند.

داروهایی که ممکن است باعث آسیب ریه شوند عبارتند از:

• بلئومایسین Bleomycin
• کارموستین (بی سی اِن یو) Carmustine (BiCNU)
• متوترکسات (چندین نام تجاری دارد) Methotrexate

عوارض دیررس در ریه ها ممکن است شامل موارد زیر باشد :

• تغییر در عملکرد ریه‌ها
• ضخیم شدن پوشش ریه‌ها
• التهاب ریه‌ها
• تنگی نفس

مشکلات سیستم غدد درون ریز

برخی از انواع درمان‌های سرطان ممکن است بر سیستم غدد درون ریز تأثیر بگذارند. این سیستم شامل غدد و اندام­های دیگری است که وظیفه ساخت هورمون­ها را دارند و تخمک یا اسپرم ایجاد می‌کنند. انجام آزمایش خون به طور منظم در بازماندگان سرطان که در معرض خطر تغییرات هورمونی ناشی از درمان هستند ضروری است. از این طریق می­توان سطح هورمون­ها را اندازه‌گیری کرد.

یائسگی

• بسیاری از درمان‌های سرطان ممکن است در زنان علائم یائسگی را به همراه داشته باشد. این روش‌های درمانی عبارتند از :
• • عمل جراحی برای برداشتن تخمدان­ ها (اووفورکتومی)
  • شیمی‌درمانی
  • هورمون‌درمانی
  • پرتودرمانی در ناحیه لگن

علائم یائسگی ناشی از درمان سرطان ممکن است از علائم یائسگی طبیعی شدیدتر باشد، زیرا کاهش هورمون‌ها با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد. این علائم شامل موارد زیر است:

• • تغییر در خلق و خوی یا میل جنسی
  • گُر گرفتگی
  • پوکی استخوان
  • مشکلات کنترل مثانه

زنانی که در حال انجام هورمون درمانی هستند و یائسه نشده‌اند، ممکن است دوره­های قاعدگی کمتر یا سبک‌‌تری را تجربه کنند. در برخی دیگر ممکن است دوره‌های قاعدگی کاملا متوقف شود. امکان بازگشت دوره‌های قاعدگی برای زنان در سنین پایین تر، بعد از درمان وجود دارد، اما احتمال بازگشت در زنان بالای 40 سال کمتر است. بعضی اوقات درمان سرطان می­تواند باعث ظهور زودرس یائسگی شود. همچنین ممکن است بلافاصله پس از شروع درمان یائسگی رخ دهد.

مشکلات هورمونی در مردان

• بعضی از روش‌های درمانی ممکن است در مردان علائمی مشابه با علائم یائسگی ایجاد کند، مثلا در هورمون درمانی برای سرطان پروستات یا عمل جراحی برای برداشتن بیضه ها. علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
  • تغییرات در میل جنسی
  • گُر گرفتگی
  • پوکی استخوان

ناباروری

• درمان‌هایی که بر اندام­ های تولید مثل یا سیستم غدد درون ریز تأثیر می‌گذارد، احتمال ناباروری را افزایش می دهد. ناباروری در زنان به معنای عدم توانایی در باردار شدن و در مردان به معنای عدم توانایی در بارور کردن است. گاهی اوقات ناباروری ناشی از درمان سرطان، کوتاه مدت و بعضی اوقات دائمی است.

مشکلات هورمونی ناشی از پرتودرمانی سر و گردن

پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن می‌تواند سطح هورمون‌ها را کاهش دهد. همچنین می‌تواند باعث تغییراتی در غده تیروئید شود.

مشکلات استخوانی، مفصلی و بافت نرم

شیمی درمانی، داروهای استروئیدی یا هورمون درمانی ممکن است باعث نازک شدن استخوان­ها (پوکی استخوان) و یا درد مفاصل شود. ایمونوتراپی ممکن است در مفاصل یا عضلات مشکلاتی ایجاد کند. این موارد به عنوان بیماری­های این موارد از مشکلات روماتولوژیک شناخته می‌شوند. خطر ابتلا به این بیماری‌ها در افرادی که از نظر بدنی فعال نیستند، بیشتر است.

بازماندگان سرطان می‌توانند با رعایت نکات زیر خطر ابتلا به پوکی استخوان را کاهش دهند :

• پرهیز از دخانیات
• مصرف غذاهای غنی از کلسیم و ویتامین D
• فعالیت بدنی زیاد
• محدود کردن میزان الکل مصرفی

مشکلات مغزی ، نخاعی و عصبی

شیمی درمانی و پرتودرمانی می‌تواند عوارض جانبی طولانی مدت برای مغز، نخاع و اعصاب ایجاد کند. این مشکلات شامل موارد زیر است:

• کاهش شنوایی ناشی از دریافت دوزهای بالای شیمی درمانی، به ویژه داروهایی مانند سیس پلاتین (نام های تجاری متعددی دارد.) (cisplatin)
• افزایش خطر سکته مغزی در افرادی که مقادیر زیادی از اشعه را در ناحیه مغز دریافت کرده­اند.
• عوارض جانبی سیستم عصبی، از جمله آسیب به اعصاب خارج از مغز و نخاع، به نام نوروپاتی محیطی (اختلال اعصاب محیطی)

بازماندگان سرطان، پس از درمان، باید به طور منظم معاینات فیزیکی و تست شنوایی سنجی را انجام دهند تا این عوارض بررسی شوند.

مشکلاتی در یادگیری، حافظه و دقت

شیمی درمانی و پرتودرمانی با دوز بالا در ناحیه سر و سایر نواحی بدن ممکن است باعث مشکلات شناختی در بزرگسالان و کودکان شود. مشکلات شناختی هنگامی رخ می‌دهند که فرد در پردازش اطلاعات دچار مشکل شود. اگر هر یک از این موارد را تجربه کردید، این مساله را به پزشک خود اطلاع دهید.

بهداشت دهان و دندان و مشکلات بینایی

بازماندگان سرطان، بسته به درمان‌هایی که انجام داده‌اند، ممکن است مشکلاتی مربوط به دهان و دندان را تجربه کنند و یا دچار مشکلات بینایی شوند:

• شیمی درمانی ممکن است روی مینای دندان تأثیر بگذارد و احتمال ایجاد مشکلات طولانی مدت دندان را افزایش دهد.
• دوزهای بالای پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن ممکن است در رشد دندان اختلال ایجاد کند. همچنین می‌تواند باعث بیماری لثه و کاهش بزاق شود که خشکی دهان را به دنبال دارد.
• داروهای استروئیدی ممکن است خطر ابتلا به بیماری‌های چشمی را افزایش دهند. از جمله کدر شدن چشم که بینایی را تحت تأثیر قرار می دهد و به آن آب مروارید گفته می شود.

برای پیشگیری از این مشکلات، بازماندگان باید به طور منظم به دندانپزشک و چشم پزشک مراجعه کنند.

مشکلات گوارشی

شیمی درمانی، پرتودرمانی و جراحی ممکن است بر چگونگی هضم غذا تأثیر بگذارند. جراحی یا پرتودرمانی در ناحیه شکم می‌تواند باعث ایجاد زخم در بافت مربوطه، درد طولانی مدت و مشکلات روده­ای شود. برخی از بازماندگان ممکن است دچار اسهال مزمن شوند که توانایی بدن در جذب مواد مغذی را کاهش می‌دهد.

متخصص تغذیه می‌تواند به افرادی که مشکلات گوارشی دارند کمک کند تا مواد مغذی کافی دریافت کنند. همچنین ممکن است مراجعه به متخصص گوارش نیز مفید باشد.

مشکلات عاطفی

بازماندگان سرطان اغلب احساسات مثبت و منفی متعددی دارند، از جمله:

• حس رهایی
• حس شکرگزاری برای زنده ماندن
• ترس از عود بیماری
• خشم
• حس گناه
• افسردگی
• اضطراب
• احساس تنهایی

بازماندگان سرطان، پرستاران، خانواده و دوستان نیز ممکن است دچار اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD) شوند. این اختلال، یک اختلال اضطرابی است که ممکن است پس از گذراندن یک واقعه بسیار هولناک یا مهلک، مانند تشخیص و درمان سرطان، ایجاد شود.

تجربه پس از درمان برای هر شخصی متفاوت است. مثلا برخی از بازماندگان با اثرات عاطفی منفی سرطان دست و پنجه نرم می‌کنند. برخی دیگر اظهار می­کنند که به دلیل ابتلا به سرطان، نگاه جدید و مثبتی نسبت به زندگی دارند.

عوارض بلندمدت درمان سرطان ثانویه

این سرطان ممکن است یک سرطان اولیه جدید باشد. همچنین می­تواند به صورت یک عارضه دیررس حاصل از درمان های قبلی سرطان مانند شیمی درمانی و پرتودرمانی شکل بگیرد و یا ممکن است همان سرطان اصلی باشد که به سایر قسمت های بدن سرایت کرده است.

شیمی درمانی و پرتودرمانی همچنین می‌توانند به سلول های بنیادی مغز استخوان آسیب برساند. این مساله می­تواند خطر ابتلا به لوکمی حاد (acute leukemia) یا میلودیس‌پلازی (Myelodysplasia) را افزایش دهد. میلودیس‌پلازی نوعی از سرطان خون است که در آن اجزای طبیعی خون یا ساخته نمی‌شوند یا غیر طبیعی هستند. در مورد علائم یا عوارض جانبی جدیدی که تجربه می‌کنید با پزشک خود صحبت کنید.

خستگی

خستگی می‌تواند جسمی، عاطفی یا ذهنی باشد. این مساله شایع‌ترین عارضه جانبی درمان سرطان است. برخی از بازماندگان سرطان، ماه­ها یا حتی سالها پس از پایان درمان احساس خستگی دارند. درباره خستگی مرتبط با سرطان بیشتر بدانید.

سوالات از تیم درمان

تا آنجا که می‌توانید در مورد عوارض طولانی مدت درمان سرطان از تیم درمانی خود بیاموزید. می­توانید یک نوبت ویزیت به منظور بررسی خلاصه درمان خود تعیین کنید. این نوشته باید شامل اطلاعاتی درباره سرطان، درمان و مراقبت‌های بعدی باشد. انجمن انکولوژی بالینی آمریکا (ASCO) فرم های خلاصه درمان سرطان را برای نوشتن این اطلاعات پیشنهاد می دهد.

شما می­توانید سوالات زیر را از تیم درمانی خود بپرسید:

• آیا می‌توانید روش­های درمانی که دریافت کرده­ام را یادداشت کنید؟
• آیا من در معرض مواجهه با عوارض دیررس هستم؟
• آیا برای جلوگیری از عوارض طولانی مدت می توانم اقدامی انجام دهم؟
• برای پیش­گیری از عوارض دیررس احتمالی، به چه متخصص دیگری (مانند متخصص قلب و عروق یا غدد درون ریز) باید مراجعه کنم؟
• باید مراقب کدام علائم یا نشانه های عوارض دیررس باشم؟