آشنایی با مراقبت های بعد از شیمی درمانی برای هر فردی که تحت این درمان قرار می‌گیرد ضروری است. ناآشنایی با این موارد می‌توان باعث افزایش عوارض و اضطراب بیمار شود و گاهی می‌تواند نتایج ناگواری به همراه داشته باشد. این مقاله یک راهنمای کلی برای مراقبت های بعد از شیمی درمانی است.

مراقبت های بعد از شیمی درمانی در ۴۸ ساعت اول

در ۴۸ ساعت اول پس از دریافت شیمی درمانی، بیماران و مراقبان باید اقدامات احتیاطی زیر را رعایت کنند:

• توالت‌ها را در هر بار استفاده دو بار آبکشی کنید. در صورت امکان، بیماران باید از توالت جداگانه‌ای استفاده کنند. همیشه بعد از استفاده از توالت دست‌ها را با آب و صابون بشویید.
• کسی که مسئول مراقبت از بیمار است باید هنگام دست‌زدن به خون، ادرار، مدفوع یا استفراغ بیمار، دستکش بپوشد. بعد از هر بار استفاده دستکش را دور بیندازید و دستان خود را بشویید.
• پس از استفاده از هر وسیله‌ای برای دفع مواد زائد بدن، باید دست‌ها و دستگاه‌های خود را به‌خوبی با آب و صابون بشویید. دستگاه‌ها را با دستمال کاغذی خشک کنید و حوله‌ها را دور بریزید.
• هر ملحفه یا لباسی که با مایعات بدن کثیف شده باشد باید دو بار با ماشین لباسشویی در آب داغ با مواد شوینده معمولی شسته شود. از شستن لباس‌ها با دست خودداری کنید. اگر نمی‌توانید بلافاصله آن‌ها را بشویید، آن‌ها را در یک کیسه پلاستیکی در-بسته قرار دهید.
• اگر از پوشک بزرگسالان استفاده می‌کنید باید برای دفع در کیسه‌های پلاستیکی مهروموم شده قرار داده شوند.

اگر مراقبین به طور تصادفی با مایعات بدن تماس پیدا کردند، باید محل مواجهه را چندین بار با آب و صابون بشویند و در ویزیت بعدی خود به پزشک اطلاع دهند. یک بار قرارگرفتن در معرض  مایعات ممکن است ضرر زیادی نداشته باشد، اما مراقبان باید اقدامات احتیاطی بیشتری را برای جلوگیری از مواجهه مکرر انجام دهند.

مراقب عفونت باشید

شیمی درمانی می‌تواند احتمال ابتلا به عفونت‌ها را افزایش دهد. این امر به این دلیل اتفاق می‌افتد که اکثر دارو‌های ضدسرطان بر مغز استخوان تأثیر می‌گذارند و ساخت گلبول‌های سفید (WBC) را سخت‌تر می‌کنند، سلول‌هایی که با بسیاری از انواع عفونت‌ها مبارزه می‌کنند.

در حین انجام شیمی درمانی، پزشک اغلب تعداد سلول‌های خونی شما را بررسی می‌کند. دارو‌هایی وجود دارند که به سرعت افزایش دوباره گلبول‌های سفید خون کمک می‌کنند و زمان کم بودن گلبول سفید خون را کوتاه می‌کنند. این دارو‌ها عوامل تحریک‌کننده کلنی (GCSF) نامیده می‌شوند. افزایش تعداد گلبول‌های سفید تا حد زیادی خطر ابتلا به عفونت‌های جدی را کاهش می‌دهد.

بیشتر عفونت‌ها از باکتری‌هایی می‌آیند که معمولاً روی پوست و در دهان، روده‌ها و دستگاه تناسلی شما یافت می‌شوند. گاهی اوقات ممکن است علت عفونت مشخص نباشد.

راه‌های پیشگیری از عفونت:

• دست‌های خود را چندین بار در طول روز بشویید، به‌خصوص قبل از غذاخوردن، بعد از استفاده از حمام و بعد از دست‌زدن به حیوانات.
• از افرادی که به بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی، آنفولانزا، سرخک یا آبله مرغان مبتلا هستند، دوری کنید.
• سعی کنید از شلوغی دوری کنید. زمانی به مرکز خرید یا سینما بروید که احتمال شلوغی آن‌ها کمتر است.
• از کودکانی که اخیراً واکسن‌هایی مانند آبله مرغان و فلج اطفال خوراکی دریافت کرده‌اند دوری کنید، زیرا ممکن است برای افرادی که تعداد سلول‌های خونی پایینی دارند مسری باشند.
• اگر کاتتر یا پورت شیمی‌درمانی دارید، حتماً مراقب هرگونه علائم تحریک یا عفونت در اطراف محل باشید.
• کوتیکول ناخن‌های خود را نگیرید.

• مراقب باشید با قیچی، سوزن یا چاقو جایی از بدن خود را نبرید یا زخم نکنید.
• برای جلوگیری از شکستگی یا بریدگی پوست به‌جای تیغ از یک ماشین اصلاح برقی استفاده کنید.
• هر روز یک دوش گرم/ولرم (نه داغ) بگیرید. پوست خود را به آرامی و با لطافت خشک کنید، نه اینکه حوله را محکم روی پوست خود بکشید.
• در صورت خشک شدن و ترک خوردن پوست از لوسیون یا کرم برای نرم کردن و التیام آن استفاده کنید.
• از تماس با سطل زباله و زباله حیوانات، قفس پرندگان و مخازن ماهی خودداری کنید.
• از آب‌های ایستا و گل و گیاه پرهیز کنید.
• هنگام باغبانی یا تمیزکردن پوشاک نوزادان و کودکان، دستکش محافظ بپوشید.
• غذای خام از جمله غذا‌های دریایی، گوشت یا تخم‌مرغ خام نخورید.

تعداد کم پلاکت‌ها نیز می‌تواند ناشی از شیمی درمانی باشد. اگر متوجه خونریزی غیرمعمول، از جمله خون در ادرار، مدفوع، استفراغ، یا خونریزی لثه شدید، به پزشک خود اطلاع دهید.

با خستگی بعد از شیمی درمانی چه کنیم؟

احساس خستگی و کمبود انرژی، شایع‌ترین علامت گزارش شده توسط بیماران سرطانی است. علت این خستگی می‌تواند مرتبط با بیماری، شیمی درمانی، کم‌خونی، کم‌خوابی، درد، استرس، کم‌اشتهایی و بسیاری از عوامل دیگر باشد. این نوع خستگی همیشه با استراحت از بین نمی‌رود. همه به یک اندازه احساس خستگی نمی‌کنند؛ اما موارد زیر به شما کمک می‌کند تا با خستگی مقابله کنید:

• روز خود را طوری برنامه‌ریزی کنید که زمانی برای استراحت داشته باشید.
• به جای یک دوره استراحت طولانی، چندین چرت کوتاه یا استراحت داشته باشید.
• حالت‌های ساده‌تر یا کوتاه‌تر از فعالیت‌هایی را که دوست دارید امتحان کنید.
• در صورت امکان، پیاده‌روی کوتاه یا ورزش سبک انجام دهید. این کار می‌تواند به شاداب‌تر شدن شما کمک کند. در واقع استراحت یا خوابیدن بیش از حد می‌تواند شما را خسته‌تر کند!
• انرژی خود را برای چیز‌هایی که از آن‌ها لذت می‌برید ذخیره کنید و برخی از کارهای روزمره را به دیگران بسپارید.

مراقبت از دهان در شیمی درمانی

شیمی درمانی می‌تواند سلول‌های طبیعی که به سرعت در حال رشد هستند را تحت تأثیر قرار دهد.

اگر اخیراً به دندانپزشک مراجعه نکرده‌اید یا نگران هستید که دندان‌هایتان پوسیدگی داشته باشد، لطفاً به پرستار یا پزشک خود اطلاع دهید. قبل از انجام هرگونه کار دندانپزشکی در طول مدتی که شیمی درمانی می‌کنید، با پزشک خود مشورت کنید.

مراقبت از دهان باید حداقل چهار بار در روز (بعد از هر وعده غذایی و قبل از خواب) انجام شود. شما باید دندان‌های خود را با استفاده از یک مسواک نرم (یا بسیار نرم) و خمیردندان مسواک بزنید.

اگر استفاده از نخ دندان باعث درد یا خونریزی می‌شود یا تعداد پلاکت شما زیر ۴۰۰۰۰ است از نخ دندان استفاده نکنید. دهانشویه‌ای که به کار می‌برید باید بدون الکل باشد.

اگر از دندان مصنوعی استفاده می‌کنید، همیشه آن‌ها را تمیز نگه‌دارید و در صورت عدم تناسب، آن‌ها را تنظیم کنید تا دهانتان زخم نشود. اگر زخم دهان دارید، تا زمان بهبود زخم، از دندان مصنوعی خود استفاده نکنید.

زخم در داخل یا اطراف دهان می‌تواند نشانه یک عارضه جانبی شدید باشد. اگر زخم‌ها را مشاهده کردید، با پرستار یا پزشک خود تماس بگیرید. ممکن است یک دهان‌شویه یا داروی خاص برای کمک به بهبود و یا کاهش درد تجویز شود. گاهی اوقات در صورت داشتن زخم، شیمی درمانی شما تغییر می‌کند. همچنین ممکن است پزشک به شما توصیه کند که قطعه‌های کوچک یخ را درست قبل و بعد از شیمی درمانی بمکید تا از زخم‌های دهان جلوگیری کنید.

راه‌هایی برای کاهش سوزش دهان وجود دارد:

• دهان خود را با محلول آب‌نمک گرم (سرم شست‌وشو یا نصف قاشق چایخوری نمک در یک لیوان آب) هر دو تا سه ساعت بشویید.
• سعی کنید غذاهایی داغ، تحریک‌کننده یا تند نخورید.
• غذاهای نرم، خنک، غیر تند و غیر اسیدی بخورید.
• اگر دهانتان تحریک شده است، می‌توانید غذا را با خردکن یا مخلوط‌کن له کنید تا خوردنش شما را اذیت نکند.

کنترل تهوع و استفراغ شیمی درمانی

شیمی درمانی ممکن است باعث تهوع و استفراغ شود. زمان و شدت تهوع و استفراغ  از فردی به فرد دیگر متفاوت است و همچنین به داروهایی که دریافت می‌کنید، بستگی دارد. ممکن است داروهای ضد تهوع برای کمک به کنترل آن برای شما تجویز شود.

داروهای تجویزی را سر ساعت بخورید، زیرا اگر داروهای ضد تهوع به‌درستی مصرف شوند، اغلب می‌توان از حالت تهوع جلوگیری کرد یا آن را کاهش داد.

خوردن یک وعده غذایی سبک قبل از درمان شیمی درمانی ممکن است حالت تهوع و استفراغ جلوگیری کند. بعد از درمان، اگر چرت بزنید یا فقط آرام استراحت کنید، ممکن است کمک‌کننده باشد.

اگر بوی غذا باعث حالت تهوع می‌شود، از غذاهایی با بوی تند، مانند ماهی تن، کلم یا پیاز دوری کنید.

حالت تهوع ممکن است بیشتر از استفراغ طول بکشد. اگر حالت تهوع دارید، می‌توانید جرعه‌هایی از سون‌آپ، نوشیدنی زنجبیل، آب‌میوه، چای، آب گوشت یا سوپ آبکی میل کنید. نوشیدن مایعات به جلوگیری از کم‌آبی بدن کمک می‌کند. حتماً طبق دستور پزشک از داروهای ضد تهوع استفاده کنید.

به نظر می‌رسد خوردن غذاهای خشک مانند نان تُست یا بیسکویت، به‌ویژه پس از بیدارشدن در صبح برای برخی افراد حالت تهوع را تسکین می‌دهد. نوشیدنی‌های سرد مانند نوشابه یا آب‌میوه نیز ممکن است کمک‌کننده باشد. تکه‌های کوچک بستنی، یخ میوه یا مکیدن یخ ممکن است کمک‌کننده باشد. اگر زخم دهان دارید، باید از طعم ترش یا مرکبات اجتناب کنید.

تکنیک‌های آرام‌سازی (relaxation) یا هیپنوتیزم می‌تواند کمک کند تهوع و استفراغ خود را کنترل کنید. اگر علاقه‌مند به امتحان هر یک از اینها هستید، از پزشک یا پرستار خود بپرسید.

اسهال در شیمی درمانی

اگر مدفوع شل دارید، مقدار کمی از غذاهای پخته و آسان-هضم مانند سوپ و ژله بخورید. خوردن غذاهای گرم ممکن است احتمال اسهال را کاهش دهد. همچنین باید مکررا مقادیر کمی مایع (سون‌آپ، نوشیدنی زنجبیل، چای، آب گوشت، آب) بنوشید. نوشیدن هشت لیوان آب یا  مایعات بیشتر در روزهایی که اسهال دارید، بهترین کار است.

برای اسهال شدید، گاهی اوقات پرهیز از محصولات لبنی مفید است. پزشک ممکن است داروهایی برای اسهال به شما بدهد. مهم است که آنها را طبق دستور مصرف کنید.

کاهش فیبر در رژیم غذایی شما ممکن است به کنترل اسهال کمک کند. فیبر معمولاً به شما کمک می‌کند تا مدفوع نرم و منظمی داشته باشید غذاهای سرشار از فیبر عبارت‌اند از میوه‌های خام و سبزی‌های خام، سبوس، غلات کامل، نان غلات کامل و ذرت بوداده. ممکن است لازم باشد در حین انجام درمان از مصرف این غذاها اجتناب کنید.

اگر در عرض ۱۲ ساعت  حدود پنج بار دفع اسهال دارید یا اگر اسهال با گرفتگی عضلات یا خونریزی همراه است، با پزشک خود تماس بگیرید.

یبوست

ممکن است در نتیجه شیمی درمانی، داروهای مسکن، داروهای ضد تهوع، یا تغییر در رژیم غذایی یا فعالیت خود دچار یبوست شوید. یبوست به معنای کاهش دفعات اجابت مزاج و دفع مدفوع و سفت‌تر شدن آن است. یبوست را می‌توان با افزایش فیبر در رژیم غذایی کاهش داد. افزایش مایعات و فعالیت نیز ممکن است به جلوگیری از یبوست کمک کند.

اگر برای دو-سه روز بیشتر از حالت معمول خود دفع مدفوع نداشته‌اید، با پزشک یا پرستار خود تماس بگیرید. اگر از داروهای مسکن مانند کدئین، اکسی کدون یا مورفین استفاده می‌کنید، ممکن است لازم باشد از ملین‌ها یا نرم‌کننده‌های مدفوع استفاده کنید. سعی کنید شکمتان به طور منظم کار کند. پزشک به شما توصیه می‌کند که کدام ملین‌ها را می‌توانید استفاده کنید.

ریزش مو در شیمی درمانی

برخی از داروهای شیمی درمانی روی موها تأثیر می‌گذارد. گاهی اوقات شیمی درمانی می‌تواند تمام موهای بدن از جمله ابروها، مژه‌ها و موهای ناحیه تناسلی را تحت‌تأثیر قرار دهد. این اثر معمولاً موقتی است. ممکن است مقداری یا تمام موهای خود را از دست بدهید که یا به صورت تدریجی یا به‌یک‌باره  بریزد.

زمان شروع ریزش مو می‌تواند متفاوت باشد، اما معمولاً دو تا سه هفته پس از اولین شیمی درمانی شروع می‌شود. در صورت ریزش موهایتان ممکن است بخواهید روسری بپوشید یا کلاه‌گیس بخرید.

اگر موهای خود را از دست بدهید، محافظت از پوست سر، نه‌تنها در برابر نور خورشید، بلکه از گرما و سرما نیز مهم است. در صورت عدم استفاده از کلاه یا شال، استفاده از کرم ضدآفتاب برای پوست سر بسیار مهم است.

در اکثر موارد دو تا سه ماه پس از آخرین  جلسه شیمی درمانی، رویش موهای شما برمی‌گردد، اما ممکن است برای هر فردی متفاوت باشد. همچنین حالت  و یا رنگ موهای شما ممکن است به طور موقت یا دائم تغییر کند.

در بعضی از موارد ممکن است پزشکتان برای کاهش ریزش مو، کلاه سرد (cooling cap) را به شما توصیه کند.

تغییرات پوستی ناشی از شیمی درمانی

اگر شیمی درمانی خود را به‌صورت تزریقی دریافت می‌کنید و در حین یا بعد از درمان دچار قرمزی، درد یا ناحیه دردناک در نزدیک محل می‌شوید، حتماً به پرستار یا پزشک خود اطلاع دهید. اگر ناحیه قرمز، متورم، تشکیل تاول یا زخم باز است، بسیار مهم است که با پرستار یا پزشک خود تماس بگیرید.

عوارض جانبی احتمالی برخی از داروها که بر روی پوست تأثیر می‌گذارد شامل خارش، پوسته‌پوسته شدن پوست، قرمزی، لایه‌برداری یا آکنه است. چند دارو ممکن است باعث تیره‌شدن پوست، ناخن‌ها یا تیره‌شدن پوست روی ورید شوند. در مورد هرگونه تغییر با پرستار یا پزشک خود صحبت کنید. این تغییرات پوستی با اتمام دوره درمان به‌تدریج محو می‌شوند.

باید پوست خود را تمیز و خشک نگه‌دارید. لوسیون مرطوب‌کننده ممکن است مفید باشد، اما اگر درگذشته پرتودرمانی را دریافت می‌کنید یا دریافت کرده‌اید، با پرستار یا پزشک خود مشورت کنید.

برخی از انواع شیمی درمانی می‌توانند پوست شما را نسبت به نور خورشید حساس‌تر کنند. محافظت از خود در برابر پرتوهای خورشید مهم است و حتی باید از لامپ‌های خورشیدی هم دوری کنید. ممکن است به این اشعه حساسیت بیشتری داشته باشید و دچار آفتاب‌سوختگی شوید.

شما باید از ضدآفتابی استفاده کنید که فاکتور محافظت در برابر آفتاب (SPF) ۳۰ یا بالاتر داشته باشد. اگر در مورد هر ناحیه‌ای از پوست خود نگرانی دارید با پزشک خود تماس بگیرید.

برخی از داروهای شیمی درمانی ممکن است باعث تحریک چشم شوند. قطره‌های چشمی گاهی اوقات توسط پزشک شما تجویز می‌شود. مهم است که طبق دستور از آنها استفاده کنید. قبل از مصرف هرگونه داروی چشمی بدون نسخه با پزشک خود مشورت کنید.

درد یا تغییرات عصبی

برخی از داروهای مورد استفاده برای شیمی درمانی ممکن است باعث تغییراتی در سیستم عصبی شما شوند. این تغییرات می‌تواند موقت یا دائمی باشد. تغییرات دیگر در بدن نیز می‌تواند باعث درد شود. مهم است که با پزشک یا پرستار خود در مورد هرگونه درد یا تغییر عصبی که ممکن است داشته باشید صحبت کنید. مرکز درمان سرطان شما ممکن است یک کلینیک یا تیمی برای درمان درد یا مراقبت‌های تسکینی داشته باشد که بتوانید برای مدیریت درد خود با آن کار کنید.

نکته آخر:

هر چیزی که باعث نگرانی شما می‌شود را به پزشک خود اطلاع دهید. بهترین حالت این است که یک دفترچه برنامه‌ریزی برای خود درست کنید و تمامی علائم، حالات روحی و زمان مصرف داروها را یادداشت کنید. انجام این کار به شما می‌کند تا موردی را از قلم نیندازید.

منبع:

uihc.org

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید