بعد از تشخیص سرطان پروستات، باید مرحله سرطان پروستات را تعیین کرد.

مرحله سرطان پروستات، درجه، امتیاز گلیسون و گروه‌های خطر (Risk Groups) همگی راه‌هایی برای بیان میزان خطرناکی سرطان پروستات هستند. معمولا در تعیین درمان از «گروه‌های خطر» استفاده می‌شود. گروه خطر جمع‌بندی مهمترین اطلاعات و معیارهای خطرزای سرطان پروستات است.

دانستن گروه خطر سرطان پروستات در تصمیم‌گیری بهترین روش درمانی به پزشک کمک می‌کند. همچنین می‌تواند به تعیین پیش‌آگهی و پیش‌بینی شانس بهبودی نیز کمک کند.

در ادامه هر کدام از عوامل موثر در تعیین گروه خطر سرطان پروستات را توضیح می‌دهیم. اگر جایی را درست متوجه نشدید در قسمت دیدگاه‌ها در انتهای صفحه سوال کنید.

کلیات و تعاریف: مرحله و درجه در سرطان پروستات

۱- مرحله

• کلمه انگلیسی: Stage (استیج)
• مفهوم: مرحله سرطان پروستات نشان‌دهنده میزان پیشرفت بیماری است. هر چه مرحله پایین‌تر باشد، سرطان پروستات وسعت و خطر کمتری دارد.
• تقسیم‌بندی: مرحله سرطان را می‌توان به صورت عددی از مرحله ۱ تا ۴ نشان داد. همچنین می‌توان آن را به مراحل «موضعی، ناحیه‌ای و دوردست» تقسیم کرد.
• روش تعیین: برای تعیین مرحله سرطان پروستات، باید ابتدا هر کدام از اجزای آن (شامل T و N و M و درجه و PSA) تعیین شود.

۲- درجه

• کلمه انگلیسی: Grade (گرید)
• مفهوم: درجه، ظاهر سلولی سرطان را توصیف می‌کند. هر چه سلول‌ها غیرطبیعی‌تر باشند، درجه بالاتر است. در گرید بالاتر، قابلیت گسترش تومور بیشتر است.
• تقسیم‌بندی: درجه سرطان پروستات با «امتیاز گلیسون» یا «نمره گلیسون» مشخص می‌شود. این سیستم امتیازی بین ۶ تا ۱۰ به تومور می‌دهد.
• روش تعیین: با رویت نمونه بیوپسی/جراحی در زیر میکروسکوپ، توسط پزشک پاتولوژیست تعیین می‌شود.

۳- PSA

• کلمه کامل: Prostate Specific Antigen (آنتی‌ژن اختصاصی پروستات)
• مفهوم: PSA پروتئینی است که توسط سلول‌های سالم و سرطانی تولید می‌شود. PSA بالاتر نشان‌دهنده بیماری‌های خوش‌خیم یا بدخیم پروستات است.
• تقسیم‌بندی: PSA یک عدد است که می‌تواند از صفر تا بالای ۱۰۰ باشد. یک تقسیم‌بندی مهم برای ما، PSA زیر ۱۰، بین ۱۰ تا ۲۰، و بالای ۲۰ است.
• روش تعیین: با آزمایش خون

۴- T

• کلمه کامل: Tumor (تومور)
• مفهوم: وسعت و گسترش تومور در همان مکان اولیه (پروستات) و میزان تهاجم به بافت‌های اطراف آن را نشان می‌دهد. هر چه T بالاتر باشد، وسعت بیماری اولیه بیشتر اشد.
• تقسیم‌بندی: T در سرطان پروستات به طبقات T0 تا T4 تقسیم می‌شود.
• روش تعیین: T را می‌توان به دو روش بالینی و پاتولوژی تقسیم کرد. در روش بالینی معمولا از MRI استفاده می‌شود. در روش پاتولوژی، پروستات برداشته‌شده را در زیر میکروسکوپ مشاهده می‌کنیم.

۵- N

• کلمه کامل: lymph Node (گره لنفاوی)
• مفهوم: درگیری گره‌های لنفاوی لگن را نشان می‌دهد.
• تقسیم‌بندی: N در سرطان پروستات می‌تواند N0 یا N1 باشد. N0 به معنای عدم درگیری و N1 به معنای درگیری غدد لنفاوی است.
• روش تعیین: برای تعیین N در سرطان پروستات، معمولا از تصویربرداری (ام آر آی یا سی تی اسکن لگن) و پاتولوژی جراحی استفاده می‌کنیم.

۶- M

• ترجمه کامل: Metastasis (متاستاز)
• مفهوم: درگیری اعضای دوردست بدن را نشان می‌دهد (مثل استخوان و کبد).
• تقسیم‌بندی: M در سرطان پروستات می‌تواند M0 یا M1 باشد.
• روش تعیین: M بر اساس روش‌های تصویربرداری و در صورت نیاز بیوپسی تعیین می‌شود.

توضیحات بیشتر در مورد درجه و مرحله سرطان پروستات در ادامه متن آمده است.

تعیین درجه سرطان پروستات: امتیاز گلیسون

گرید یا درجه سرطان پروستات، ظاهر سلول‌های سرطان پروستات را نشان می‌دهد. هر چه ظاهر سلول‌ها بدتر باشد، به معنای رفتار تهاجمی‌تر سلول‌ها و سرطان است.

برای تعیین و بیان درجه سرطان پروستات، از سیستم نمرده‌دهی گلیسون (Gleason) استفاده می‌کنیم.

پزشکان با توجه به امتیاز گلیسون و مرحله سرطان، برنامه درمانی را مشخص می‌کنند. افرادی که امتیاز گلیسون بالاتری دارند، حتی اگر سرطان آن‌ها بزرگ یا منتشر هم نشده باشد، ممکن است نیاز به درمان‌های شدید‌تری داشته باشند.

امتیاز گلیسون چطور تعیین می‌شود؟

پاتولوژیست یا آسیب‌شناس، آرایش قرارگیری سلول‌های سرطانی در پروستات را بررسی می‌کند و نمره‌ای در بازه ۳ تا ۵ برای ۲ نقطه‌ی متفاوت اختصاص می‌دهد. این دو نمره با هم جمع می‌شوند تا امتیاز کلی را که بین ۶ تا ۱۰ است، بدست آید.

کمترین امتیاز گلیسون، ۶ است که یک سرطان درجه پایین را نشان می‌دهد. امتیاز گلیسون ۷ نشان دهنده‌ی یک سرطان درجه متوسط ​​است و امتیاز ۸ یا ۹ یا ۱۰ یک سرطان درجه بالا را نشان می‌دهد.  یک سرطان با درجه پایین‌تر، رشد کندتری دارد و احتمال انتشار آن به سایر قسمت‌های بدن، در مقایسه با سرطان درجه بالا کمتر است.

معنای امتیاز گلیسون نهایی

امتیازهای نهایی گلیسون عبارتند از:

• گلیسون X: نمره گلیسون قابل تعیین نیست.
• گلیسون ۶ یا کمتر: در گلیسون ۶، سلول‌های سرطانی شبیه به سلول‌های سالم به نظر می‌رسند و تومور‌هایی با تمایز خوب نامیده می‌شوند.
• گلیسون ۷: سلول‌های سرطانی، تا حدودی شبیه سلول‌های سالم به نظر می‌رسند و تومور‌هایی با تمایز متوسط نامیده می‌شوند.
• گلیسون ۸، ۹ یا ۱۰: سلول‌های سرطانی، بسیار متفاوت از سلول‌های سالم به نظر می‌رسند و تومور‌هایی با تمایز ضعیف یا تمایز نیافته نامیده می‌شوند.

گروه‌بندی درجه سرطان پروستات

بر اساس همین دسته‌بندی بالا، گروه‌های گرید تعیین می‌شوند:

• گروه گرید ۱: امتیاز گلیسون ۶ یا کمتر
• گروه گرید ۲: امتیاز گلیسون ۷، به صورتی که نمره اول ۳ و نمره دوم ۴ باشد
• گروه گرید ۳: امتیاز گلیسون ۷، به صورتی که نمره اول ۴ و نمره دوم ۳ باشد
• گروه گرید ۴: امتیاز گلیسون ۸
• گروه گرید ۵: امتیاز گلیسون ۹ یا ۱۰

همانطور که ملاحظه می‌کنید، امتیاز ۷ خود به دو دسته ۳+۴ و ۴+۳ تقسیم می‌شود. این دو امتیاز از نظر سیر بیماری و طول عمر بیماران با یکدیگر متفاوت هستند. برای مقایسه طول عمر بیماران سرطان پروستات با امتیاز ۴+۳ و ۳+۴ روی لینک کلیک کنید.

روش‌های مرحله بندی سرطان پروستات

مرحله سرطان پروستات را می‌توان به دو روش تعیین کرد:

۱. مرحله بالینی سرطان پروستات

در این روش تعیین مرحله سرطان پروستات، صرفا از اطلاعات بالینی استفاده می‌کنیم. منظور از بالین، مشاهدات و تصویربرداری‌های انجام شده از بیمار، و بدون کمک گرفتن از پاتولوژی جراحی است. این روش در بیماری که جراحی نشده استفاده می‌شود.

بنابراین در این روش از اطلاعات زیر کمک می‌گیریم: معاینه مقعدی پروستات (DRE)، آزمایش PSA، تصویربرداری‌ها و درجه سرطان در بیوپسی.

۲. مرحله پاتولوژی سرطان پروستات

در این روش برای تعیین مرحله سرطان پروستات، از اطلاعات بدست آمده از پاتولوژی جراحی سرطان پروستات استفاده می‌کنیم. این جراحی در اغلب موارد شامل برداشتن کل پروستات و برخی از غدد لنفاوی است. بررسی غدد لنفاوی برداشته شده، می‌تواند اطلاعات بیشتری را برای مرحله‌بندی پاتولوژیک ارائه دهد.

سیستم‌های مرحله بندی

همانطور که گفته شد از دو سیستم برای بیان مرحله سرطان پروستات استفاده می‌کنیم:

۱- سیستم خلاصه مرحله بندی

یک روش خلاصه بیان مرحله سرطان پروستات که به وفور استفاده می‌شود، تقسیم‌بندی سرطان‌ها به سه دسته زیر است:

۱- سرطان موضعی: یعنی تومور محدود به پروستات است.

۲- سرطان ناحیه‌ای: یعنی تومور به غدد لنفاوی لگن پخش شده است.

۳- سرطان دوردست: یعنی تومور به نواحی دوردست بدن پخش شده است (مثلا استخوان و کبد)

۲- سیستم مرحله‌بندی عددی در سرطان پروستات

در این سیستم، از اطلاعات T و N و M و درجه و PSA که در بالا توضیح داده شده‌اند برای تعیین مرحله پروستات استفاده می‌شود. جزئیات طبقه‌بندی Tو N و M در ادامه توضیح داده شده است.

دسته‌بندی‌های T و N و M در سرطان پروستات

در ادامه طبقه‌بندی و دسته‌بندی هر کدام از اجزای T و N و M را با توضیحات بیشتر شرح می‌دهیم. می‌توانید از پزشک خود مرحله TNM سرطانتان را بپرسید و سپس از توضیحات زیر معنای آن را مشاهده کنید.

طبقه بندی تومور اولیه (T) در سرطان پروستات

همانطور که بالاتر اشاره کردم، طبقه‌بندی T دارای دو روش بالینی و پاتولوژیک است. تومور به پنج دسته T0 تا T4 تقسیم می‌شود. در ادامه هر کدام جداگانه شرح داده می‌شود.

طبقه T0 سرطان پروستات

در این طبقه، هیچ شواهدی از تومور اولیه پروستات در بالین وجود ندارد.

طبقه T1

در این طبقه، تومور در بالین قابل شناسایی و لمس نیست. یعنی به طور اتفاقی در زیر میکروسکوپ و بعد از جراحی یا بیوپسی پروستات یافت می‌شود. اگر تومور بعد از جراحی پروستات یافت شود، در صورتی که تومور کمتر از ۵٪ پروستات را درگیر کرده باشد، T1a است و در غیر اینصورت T1b. و اگر تومور بعد از بیوپسی سوزنی یافت شود، T1c است.

بیشتر بخوانید: بیوپسی پروستات چیست؟

طبقه T2

در این طبقه، تومور محدود به غده پروستات است. یعنی به خارج از آن گسترش پیدا نکرده است. در روش بالینی، T2 به سه زیردسته تقسیم می‌شود. اگر کمتر از نیمی از یک لوب پروستات درگیر باشد T2a است. اگر بیش از نیمی از یک لوب پروستات درگیر باشد، T2b است. و اگر هر دو لوب درگیر باشد، T2c خواهد بود.

طبقه T3

طبقه T3 در سرطان پروستات به معنای گسترش به خارج پروستات است. در طبقه T3a تومور به کپسول پروستات تهاجم کرده است. در طبقه T3b تهاجم به کیسه‌های منی دیده می‌شود.

طبقه T4

طبقه T4 سرطان پروستات به معنای تهاجم تومور به بافت‌های مجاور (به جز کیسه‌های منی) است. مثلا: اسفنکتر خارجی، راست روده، مثانه و …

طبقه بندی درگیری غدد لنفاوی (N) در سرطان پروستات

در طبقه یندی لنفاوی سرطان پروستات فقط دو حالت وجود دارد. یا غدد لنفاوی درگیر است یا نیست: N0 یا N1

طبقه بندی متاستاز دوردست (M) در سرطان پروستات

در این مورد هم دو حالت کلی وجود دارد. نبود متاستاز با M0 و وجود آن با M1 مشخص می‌شود.

خود M1 به سه دسته تقسیم می‌شود:

• M1a: متاستاز به غدد لنفاوی خارج لگن
• M1b: متاستاز استخوان
• M1c: متاستاز به سایر نواحی

جدول گروه‌بندی مراحل سرطان

در ابتدا جدول خلاصه این طبقه‌بندی را ملاحظه می‌کنید. دقت کنید که استیج با اعداد رومی نوشته می‌شود (I و II و III و IV). در ادامه توصیف هر کدام از مراحل را می‌توانید بخوانید.

مرحله ۱ سرطان پروستات:

سرطان در مراحل اولیه، معمولا رشد آهسته‌ای دارد. در این مرحله سرطان پروستات، تومور را نمی‌توان احساس (لمس) کرد و نیمی از یک طرف پروستات، یا حتی کمتر از آن را درگیر کرده است.  سطح PSA پایین است. سلول‌های سرطانی شبیه به سلول‌های سالم به نظر می‌رسند.

مرحله ۲ سرطان پروستات:

در این مرحله سرطان پروستات، بدخیمی فقط در پروستات یافت می‌شود.  سطح PSA کم یا متوسط است. در این مرحله سرطان پروستات کوچک است، اما احتمال رشد و انتشار آن بیشتر است.

• استیج 2A: در این مرحله تومور را نمی‌توان احساس (لمس) کرد و نیمی از یک طرف پروستات، یا حتی کمتر از آن را درگیر کرده است. سطح PSA متوسط ​​است و سلول‌های سرطانی به خوبی تمایز یافته‌اند.  همچنین، این مرحله شامل تومور‌های بزرگ‌تری است که فقط در پروستات یافت می‌شوند، به شرطی که سلول‌های سرطانی هنوز به خوبی تمایز یافته باشند.
• استیج 2B: تومور فقط داخل پروستات یافت می‌شود و ممکن است به اندازه‌ای بزرگ باشد که در طول معاینه مقعدی پروستات (DRE) احساس شود. سطح PSA متوسط ​​است و سلول‌های سرطانی به مقدار متوسطی ​​تمایز یافته‌اند.
• استیج 2C: سرطان فقط داخل پروستات یافت می‌شود و ممکن است به اندازه‌ای بزرگ باشد که در طول معاینه مقعدی پروستات (DRE) احساس شود. سطح PSA متوسط ​​است. سلول‌های سرطانی ممکن است به طور متوسط ​​یا ضعیف از یکدیگر متمایز شوند.

مرحله ۳ سرطان پروستات:

در این مرحله سرطان پروستات، سطح PSA بالا است، تومور در حال رشد است، یا درجه سرطان بالا است. همه این‌ها نشان می‌دهد که سرطان به صورت موضعی پیشرفت کرده است و احتمال رشد و انتشار دارد.

• استیج 3A: سرطان به خارج از پروستات و به بافت‌های مجاور گسترش پیدا کرده است.  همچنین، ممکن است به کیسه منی نیز منتشر شده باشد.  سطح PSA بالا است.
• استیج 3B: تومور خارج از غده پروستات رشد کرده و ممکن است به قسمت‌های مجاور، مانند مثانه یا راست روده نیز حمله کرده باشد.
• استیج 3C: سلول‌های سرطانیِ بیشتر تومور تمایز ضعیفی دارند‌، به این معنی که تفاوت زیادی با سلول‌های سالم دارند.

مرحله ۴ سرطان پروستات:

در این مرحله سرطان پروستات، سرطان به خارج از پروستات انتشار یافته است.

• استیج 4A: سرطان به غدد لنفاوی آن ناحیه منتشر شده است.
• استیج 4B: سرطان به غدد لنفاوی نقاط دورتر، سایر قسمت‌های بدن یا استخوان‌ها منتشر شده است.

 گروه‌های خطر سرطان پروستات

انجمن‌های مختلف جهانی، گروه‌بندی های مختلفی برای سرطان پروستات ارائه کرده‌اند. این گروه‌های خطر یا Risk Groups احتمال پیشرفت یا عود بیماری را نشان می‌دهند. بنابراین کاربرد زیادی در تعیین درمان دارند.

بیشتر بخوانید: درمان سرطان پروستات چگونه است؟

این گروه‌ها برای تومورهای موضعی تعریف می‌شوند. در واقع تومورهای با درگیری لنفاوی و متاستاز دوردست را شامل نمی‌شوند. در ادامه گروه‌های خطر بر اساس نظر NCCN آمریکا را می‌بینید:

خطر بسیار کم: داشتن تمام ویژگی‌های زیر:

• T1c با گروه گرید ۱
• PSA کمتر از ۱ در بیوپسی کمتر از ۳ هسته مثبت باشد، ودر هر هسته کمتر از ۵۰٪ نمونه مثبت باشد.

خطر کم: داشتن تمام ویژگی‌های زیر:

• T1-2a،
• گروه گرید ۱، و
• PSA کمتر از ۱۰

خطر متوسط: نداشتن ویژگی‌های گروه خطر بالا یا بسیار کم، و دارا بودن حداقل یکی از این ویژگی‌ها:

• T2b-T2c
• گروه گرید ۲ یا ۳
• PSA بین ۱۰ تا ۲۰

خطر بالا: نداشتن ویژگی‌های گروه خطر بسیار بالا و داشتن حداقل یکی از این ویژگی‌ها:

• T3a
• سرطان پروستات گرید ۴ یا ۵
• PSA بیشتر از ۲۰

خطر بسیار بالا: داشتن حداقل یکی از ویژگی‌های زیر:

• T3b-T4
• نمره گلیسون اولیه ۵
• ۲ یا ۳ ویژگی گروه خطر بالا
• بیش از ۴ هسته بیوپسی گروه گرید ۴ یا ۵

عود سرطان پروستات

عود سرطان پروستات، در واقع به معنی بازگشت سرطان پروستات پس از درمان آن است. این سرطان، ممکن است دوباره به ناحیه پروستات و یا حتی سایر قسمت‌های بدن برگردد. در صورت بازگشت سرطان‌، آزمایش‌های دیگری برای آگاهی از میزان عود سرطان انجام می‌شود. این آزمایش‌ها و اسکن‌ها اغلب مشابه آزمایش‌هایی هستند که در زمان تشخیص اولیه انجام شده‌اند.

جمع‌بندی: مرحله، درجه و گروه خطر سرطان پروستات

درجه سرطان پروستات میزان پیشرفته بودن سرطان پروستات را نشان می‌دهد. مرحله سرطان پروستات توسط دو سیستم عددی و سیستم خلاصه بیان می‌شود. در سیستم عددی مرحله‌بندی سرطان پروستات از اطلاعات T و N و M و درجه و سطح PSA استفاده می‌شود. بهترین روش تقسیم‌بندی سرطان پروستات برای تعیین درمان، تعیین گروه خطر است که در بالا توضیح داده شده است.

منابع:

AJCC cancer staging manual

Cancer.net

Cancer.org

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید