شیمی‌درمانی، به‌عنوان یکی از روش‌های اصلی درمان دارویی سرطان، باهدف تخریب سلول‌های سرطانی یا مختل کردن عملکرد DNA  آنها به کار گرفته می‌شود. این فرایند به‌منظور ریشه‌کن کردن سرطان در بدن صورت می‌پذیرد. برنامه‌ریزی شیمی‌درمانی، شامل تعیین طول دوره درمان، تعداد جلسات، مقدار داروهای مورد استفاده و ترکیب آن با سایر روش‌های درمانی، بر اساس تشخیص و تصمیم متخصص انکولوژی انجام می‌شود.

علاوه بر اینکه شیمی‌درمانی ممکن است به‌عنوان یک روش درمانی مستقل نیز برای حذف تومورهای سرطانی مورد استفاده قرار گیرد، در برخی موارد نیز پس از جراحی و پرتودرمانی، شیمی‌درمانی جهت از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده و تکمیل فرایند درمان به کار گرفته می‌شود.

عوارض شیمی درمانی

یکی از سؤالات رایج در میان بیماران تحت شیمی‌درمانی، طول دوره درمان و چگونگی ارزیابی اثربخشی آن در از بین بردن کامل سرطان است. همچنین، این پرسش مطرح می‌شود که آیا شیمی‌درمانی همواره قادر به نابودی کامل سرطان است یا در برخی موارد تنها به کنترل پیشرفت بیماری محدود می‌شود و یا اینکه از کجا بفهمیم شیمی درمانی جواب داده؟ آیا نشانه‌های مشخصی وجود دارد؟ در ادامه این مقاله، تلاش خواهیم کرد ضمن معرفی انواع شیمی‌درمانی، به این سؤالات نیز پاسخ دهیم. تا انتهای مطلب همراه ما باشید.

انواع شیمی‌درمانی

شیمی درمانی شامل روش‌های درمانی متنوعی است و اصطلاحاتی مانند ادجوانت، نئوادجوانت، تحکیمی و تسکینی، در صورت عدم توضیح دقیق، ممکن است موجب سردرگمی شوند. هدف از این توضیحات، افزایش آگاهی شما در مورد پروتکل‌های رایج شیمی‌درمانی است.

• شیمی‌درمانی ادجوانت (کمکی): این نوع شیمی‌درمانی پس از جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقیمانده (میکروسکوپی) احتمالی که پس از برداشتن تومور قابل‌تشخیص وجود دارند، تجویز می‌شود. هدف از شیمی‌درمانی ادجوانت، جلوگیری از عود سرطان است.
• شیمی‌درمانی نئوادجوانت (پیش‌درمانی): این نوع شیمی‌درمانی قبل از جراحی تجویز می‌شود و هدف آن کوچک کردن تومور است تا وسعت جراحی مورد نیاز کاهش یابد.
• شیمی‌درمانی القایی: این نوع شیمی‌درمانی با هدف القای بهبودی در بیمار تجویز می‌شود و اصطلاحاً در درمان لوسمی‌های حاد کاربرد دارد.
• شیمی‌درمانی تحکیمی: این نوع شیمی‌درمانی پس از دستیابی به خاموشی در راستای حفظ آن تجویز می‌شود. شیمی‌درمانی تحکیمی با نام درمان تقویتی نیز شناخته می‌شود و بیشتر در درمان لوسمی‌های حاد کاربرد دارد.
• شیمی‌درمانی نگهدارنده: این نوع شیمی‌درمانی با دوزهای پایین‌تر تجویز می‌شود تا به طولانی شدن دوره بهبودی کمک کند. شیمی‌درمانی نگهدارنده فقط برای انواع خاصی از سرطان، به‌ویژه لوسمی‌های لنفوسیتی حاد و لوسمی‌های پرومیلوسیتیک حاد، استفاده می‌شود.
• شیمی‌درمانی خط اول: این نوع شیمی‌درمانی، بر اساس نتایج مطالعات تحقیقاتی و کارآزمایی‌های بالینی، به‌عنوان مؤثرترین روش درمانی برای یک نوع خاص از سرطان شناخته شده و می‌تواند به‌عنوان درمان استاندارد نیز تلقی شود. شیمی درمانی «خط اول» یا «لاین اول» به معنای «اولین» داروهایی است که در درمان سیستمیک سرطان مورد نظر استفاده می‌کنیم.
• شیمی‌درمانی خط دوم: این نوع شیمی‌درمانی در مواردی تجویز می‌شود که بیماری پس از شیمی‌درمانی خط اول به درمان پاسخ ندهد یا عود کند. شیمی‌درمانی خط دوم بر اساس مطالعات تحقیقاتی و کارآزمایی‌های بالینی، برای درمان سرطان‌هایی که به درمان استاندارد پاسخ نداده‌اند یا عود کرده‌اند، مؤثر شناخته شده است. در برخی موارد، این نوع درمان، به اسم درمان نجات‌بخش (salvage) نیز نامیده شود. به همین صورت ممکن است شیمی درمانی لاین سوم و چهارم و … نیز داشته باشیم.
• شیمی‌درمانی تسکینی: این نوع شیمی‌درمانی به‌منظور مدیریت علائم بیماری و بهبود کیفیت زندگی بیمار تجویز می‌شود و انتظار نمی‌رود که باعث کاهش قابل‌توجه تومور شود.

نحوه ارزیابی اثربخشی شیمی‌درمانی

پس از اتمام درمان سرطان و مراقبت های شیمی درمانی، ضروری است که مراجعات منظم به متخصص انکولوژی (پزشکی که سرطان شما را درمان کرده است) برای ماه‌ها یا سال‌ها ادامه پیدا می‌کند. در هر مراجعه، پزشک شما برای بررسی احتمال عود یا گسترش سرطان، شما را معاینه خواهد کرد. همچنین، عوارض جانبی طولانی‌مدت درمان نیز تحت‌نظر قرار خواهند گرفت.

به‌استثنای شیمی‌درمانی کمکی (ادجوانت) که در آن هیچ تومور قابل مشاهده‌ای وجود ندارد، اثربخشی شیمی‌درمانی بر سلول‌های سرطانی با ارزیابی “پاسخ” به درمان تعیین می‌شود. روش‌های پایش پاسخ به درمان معمولاً مشابه روش‌های مورد استفاده در تشخیص اولیه سرطان هستند.

برای ارزیابی اثربخشی درمان سرطان و پاسخ این سؤال که از کجا بفهمیم شیمی درمانی جواب داده، از آزمایش‌های مختلفی استفاده می‌شود که برخی از آن‌ها مشابه آزمایش‌های تشخیصی اولیه هستند. این آزمایش‌ها عبارت‌اند از:

معاینه فیزیکی

در مواردی که تومور یا توده‌ای در غدد لنفاوی درگیر وجود داشته باشد، می‌توان از طریق معاینه فیزیکی، اندازه و تغییرات آن را بررسی کرد.

آزمایش خون

این آزمایش‌ها به‌دلیل بررسی اثرات شیمی‌درمانی و سطح مواد مختلف مانند آنزیم‌ها یا پروتئین‌های آزاد شده در خون انجام می‌شوند. افزایش این مواد می‌تواند نشانه‌ای از فعالیت سلول‌های سرطانی یا اختلال در عملکرد اندام‌ها باشد.

نشانگرهای توموری

تومورها در حین رشد، پروتئین‌ها، آنزیم‌ها و سایر مواد شیمیایی را آزاد می‌کنند. با بررسی خون، ادرار یا نمونه‌های بافتی، می‌توان وجود این مواد را تشخیص داد و روند پیشرفت سرطان را ارزیابی نمود.

تصویربرداری با اشعه ایکس

در این روش، از دوزهای پایین اشعه ایکس برای ایجاد تصاویری از ساختارهای داخلی بدن استفاده می‌شود. اشعه ایکس می‌تواند محل قرارگیری سلول‌های سرطانی و گسترش احتمالی سرطان به استخوان‌ها را نشان دهد.

سی‌تی اسکن (توموگرافی کامپیوتری)

 این روش از اشعه ایکس قوی برای ایجاد تصاویر دقیق و مقطعی از بدن استفاده می‌کند. سی‌تی اسکن می‌تواند محل قرارگیری سرطان در بدن را بادقت مشخص نماید.

ام‌آر‌آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی)

 ام‌آر‌آی با استفاده از آهنرباهای قوی و امواج رادیویی، تصاویری از اندام‌ها و ساختارهای داخلی بدن ایجاد می‌کند و محل قرارگیری سرطان را نشان می‌دهد.

پت اسکن (توموگرافی انتشار پوزیترون)

 در این روش، یک ماده رادیواکتیو به بیمار تزریق می‌شود که توسط سلول‌های سرطانی جذب می‌شود. این ماده باعث می‌شود که سلول‌های سرطانی در تصاویر نمایان شوند. در صورت مؤثر بودن درمان، میزان جذب این ماده توسط سلول‌ها کاهش می‌یابد و نواحی برجسته کمتری در تصویر دیده می‌شود.

ماموگرافی

این روش از اشعه ایکس کم‌انرژی برای بررسی سرطان در سینه‌ها استفاده می‌کند.

نوع آزمایش‌های مورد نیاز و فواصل زمانی انجام آن‌ها، بسته به نوع سرطان و درمان‌های دریافتی، توسط پزشک معالج تعیین می‌شود. به‌طورکلی، جهت ارزیابی روند تغییرات، آزمایش‌های فوق به‌صورت دوره‌ای تکرار می‌شوند و نتایج با مقادیر قبلی مقایسه می‌گردند. این مقایسه به تعیین میزان پاسخ به درمان کمک کرده و در پاسخ به این سؤال که از کجا بفهمیم شیمی درمانی جواب داده یا خیر، راهگشا خواهد بود.

پاسخ به درمان در سرطان چگونه تعریف می‌شود؟

پاسخ به درمان سرطان به‌صورت زیر طبقه‌بندی می‌شود:

پاسخ کامل (CR):

در این حالت، تمامی سلول‌های سرطانی یا تومور به طور کامل ناپدید شده و هیچ نشانه‌ای از بیماری باقی نمی‌ماند. در صورت وجود، نشانگرهای توموری در محدوده نرمال قرار می‌گیرند.

پاسخ جزئی (PR):

در این وضعیت، اندازه تومور یا سلول‌های سرطانی تا حد مشخصی (حداقل ۲۰ درصد) کاهش می‌یابد، اما همچنان نشانه‌هایی از بیماری وجود دارد. در صورت وجود، مقدار نشانگر تومور نیز امکان دارد کاهش یابد، اما به محدوده طبیعی و نرمال نمی‌رسد.

بیماری پایدار (SD):

در این حالت، اندازه تومور یا سلول‌های سرطانی تغییر قابل‌توجهی نمی‌کند و میزان بیماری ثابت می‌ماند. مقدار نشانگر تومور نیز تغییر چشمگیری نخواهد کرد.

پیشرفت بیماری  (PD):

در این وضعیت، اندازه تومور یا سلول‌های سرطانی افزایش یا گسترش می‌یابد و میزان بیماری نسبت به قبل از درمان بیشتر می‌شود. نشانگرهای توموری نیز در صورت وجود، افزایش می‌یابند. برای کنترل این مرحله، نیاز به تغییر رویکرد درمانی و احتمالاً استفاده از روش‌های جایگزین یا ترکیبی است.

پاسخ به درمان شیمی درمانی چه زمانی اندازه‌گیری می‌شود؟

از کجا بفهمیم شیمی درمانی جواب داده؟ زمان‌بندی ارزیابی پاسخ به شیمی‌درمانی بستگی به شرایط بیمار و هدف از درمان دارد. اما به‌طورکلی، برای بیمارانی که به‌تازگی سرطان در آن‌ها تشخیص داده شده و شیمی‌درمانی برایشان تجویز می‌گردد، تعداد دوره‌های درمان مشخص بوده و از پیش تعیین شده است. به‌عنوان‌مثال، متخصص شیمی درمانی یا انکولوژی بر اساس پروتکل درمانی استاندارد برای نوع سرطان خاص، تعداد مشخصی از دوره‌های شیمی‌درمانی را تجویز می‌کند.

ارزیابی پاسخ به درمان سرطان ممکن است در طول دوره شیمی‌درمانی انجام شود. بااین‌حال، تعداد دوره‌های تجویز شده معمولاً تغییر نمی‌کند، مگر آنکه پیشرفت بیماری مشاهده شود. در صورت پیشرفت سرطان، معمولاً شیمی‌درمانی متوقف شده یا به داروهای جایگزین تغییر یابد.

در مقابل، در بیمارانی که دچار عود بیماری (بازگشت سرطان) یا بیماری پیشرفته هستند، پزشک معمولاً تعداد محدود و مشخصی از جلسات شیمی‌درمانی را از ابتدا تعیین نمی‌کند. بلکه رویکرد انعطاف‌پذیرتری را در پیش می‌گیرد. در این موارد، معمولاً پس از اتمام 2 تا 3 دوره درمانی، پاسخ بیمار ارزیابی می‌شود. چنانچه بیماری پایدار باشد یا روند کاهشی نشان دهد، و در صورتی که سمیت ناشی از شیمی‌درمانی قابل تحمل باشد، امکان دارد دوره‌های بیشتری از شیمی‌درمانی تجویز گردد تا زمانی که پاسخ مثبت حفظ شود. به طور کلی، برای ارزیابی دقیق پاسخ به درمان، انجام حداقل 2 تا 3 دوره شیمی‌درمانی ضروری است. انجام تنها یک دوره شیمی‌درمانی احتمال دارد برای تعیین اثربخشی آن کافی نباشد.

نکات مهم در ارزیابی اثربخشی درمان سرطان

لازم به ذکر است که روش‌های مختلف درمان سرطان، سرعت‌های متفاوتی در از بین بردن سلول‌های سرطانی دارند. به‌عنوان‌مثال، جراحی می‌تواند به طور هم‌زمان تمام یا بخش عمده‌ای از تومور را از بین برده و به‌صورت فیزیکی و سریع از بدن خارج کند. در مقابل، شیمی درمانی یا پرتودرمانی ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها به طول انجامد تا سلول‌های سرطانی را به طور کامل نابود کرده و از بین ببرد. در این میان، بسیاری از بیماران این سؤال را مطرح می‌کنند که از کجا بفهمیم شیمی درمانی جواب داده؟

پاسخ هر فرد به درمان سرطان متفاوت است، اما پزشک معالج شما تمام تلاش خود را برای از بین بردن حداکثر سلول‌های سرطانی به کار خواهد گرفت.

درصورتی‌که جراحی بخشی از برنامه درمانی شما باشد، جراح مقداری از بافت سالم اطراف تومور را نیز برمی‌دارد تا از عدم وجود سلول‌های سرطانی باقی‌مانده اطمینان حاصل شود. این ناحیه به‌عنوان حاشیه (مارجین) شناخته می‌شود. همچنین، این احتمال وجود دارد که برخی از غدد لنفاوی مجاور تومور نیز توسط جراح برداشته شوند. زیرا بررسی غدد لنفاوی می‌تواند نشان دهد که آیا سرطان شما گسترش یافته است و آیا به درمان‌های تکمیلی نیاز دارید یا خیر. علاوه بر این، ممکن است آزمایش خون و تصویربرداری نیز انجام شود تا از عدم وجود سرطان باقی‌مانده در بدن اطمینان حاصل گردد.

پس از درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی، پرتو درمانی، ایمونوتراپی و درمان هدفمند، پزشک معالج شما به‌منظور بررسی هرگونه رشد جدید، شما را به طور منظم معاینه خواهد کرد. همچنین، آزمایش خون، اشعه ایکس و سایر آزمایش‌های تصویربرداری نیز انجام خواهد شد. این آزمایش‌ها برای اندازه‌گیری تومور و بررسی این که آیا درمان موجب کاهش سرعت رشد یا توقف روند پیشرفت سرطان شده است، به کار گرفته می‌شوند.

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید