شیمی درمانی به معنای استفاده از داروهای سلول‌کش (سیتوتوکسیک) برای از بین بردن سلول‌های سرطانی است. شیمی درمانی سرطان معده نقش پررنگی در بیشتر مراحل این سرطان، به جز مراحل بسیار ابتدایی، دارد. در این صفحه شما را با شیمی درمانی سرطان معده آشنا می‌کنیم.

زمان تجویز شیمی درمانی

همانطور که در صفحه درمان سرطان معده توضیح دادیم، درمان سرطان معده در حالت قابل جراحی دو روش کلی دارد:

1. جراحی و سپس شیمی درمانی با یا بدون پرتو درمانی
2. شیمی درمانی، سپس جراحی و سپس شیمی درمانی (ممکن است در موارد خاصی از پرتودرمانی هم استفاده شود)

به درمانی که بعد از جراحی داده می‌شود، درمان «ادجوانت» یا «کمکی» و به درمانی که قبل از جراحی داده می‌شود درمان «نئوادجوانت» یا «پیش کمکی» می‌گوییم. بنابراین در این مراحل قابل جراحی، ممکن است شیمی درمانی قبل و بعد جراحی، یا صرفا بعد جراحی داده شود.همچنین در مراحل پیشرفته و متاستاتیک که تومور اولیه معده قابل جراحی نیست، ممکن است از شیمی درمانی به عنوان درمان اصلی بیمار استفاده شود. در موارد پیشرفته، ممکن است همراه با شیمی درمانی از داروهای تارگت تراپی یا ایمونوتراپی هم استفاده شود.

متخصص شیمی درمانی در تهران کلیک کنید.

بنابراین شیمی درمانی ممکن است در زمان‌های زیر تجویز شود:

• قبل و بعد از جراحی (نئوادجوانت و ادجوانت): به این روش، شیمی درمانی perioperative یا «پیرامون عمل» می‌گوییم
• فقط پس از جراحی (ادجوانت)
• بدون جراحی و به عنوان درمان اصلی

از طرف دیگر، شیمی درمانی را می‌توان از نظر همراهی با پرتو درمانی نیز به دو دسته تقسیم کرد:

1. همراه با پرتودرمانی (به جمع این دو، کمورادیوتراپی گفته می‌شود)
2. به تنهایی

نحوه انجام شیمی درمانی سرطان معده

برای شیمی درمانی سرطان معده، از داروهای مختلفی می‌توان استفاده کرد. بیشتر این داروها به صورت تزریقی و از طریق وریدی مصرف می‌شوند، اما تعداد کمی از آن‌ها مصرف خوراکی دارند.

داروی کپسیتابین به صورت خوراکی مصرف می‌شود. در صورتی که این دارو همزمان با رادیوتراپی تجویز شود، باید در تمام روزهای رادیوتراپی (غیر روزهایی که درمان انجام نمی‌شود) آن را مصرف کرد. اما در مصرف این دارو با شیمی درمانی تنها، معمولا به صورت متوالی و برای ۱۴ روز مصرف می‌شود. مصرف این قرص دو بار در روز است.

شیمی درمانی معمولا به صورت دوره ای تجویز می‌شود. به این معنا که بیمار در روزهای خاصی تزریق انجام می‌دهد، و سپس چندین روز استراحت می‌کند و سپس مجددا همین فرایند را تکرار می‌کند. دلیل این فاصله استراحت، فرصت دادن به بدن برای بازیابی خودش است.

شیمی درمانی سرطان معده را می‌توان به صورت سرپایی یا بستری، و در کلینیک شیمی درمانی یا بیمارستان تزریق کرد.

چند نکته مهم در مورد نحوه انجام شیمی درمانی

۱- داروی فلورویوراسیل زمانی بیشترین تاثیر را دارد که در مدت زمان طولانی تزریق شود. به همین علت، در تمام رژیم‌های زیر که حاوی این دارو است، بهتر است بیمار «پورت شیمی درمانی» تعبیه کند.

۲- پیش از شروع شیمی درمانی و قبل از هر دوره تجویز، پزشک شما آزمایش‌هایی برای بررسی سلامت کلی و اندام‌های داخلی شما انجام می‌دهد و فقط در صورت طبیعی بودن آن‌ها اقدام به درمان می‌کند. به هیچ وجه قبل از آماده شدن نتایج آزمایش، تقاضای شروع زودتر درمان را نکنید، چرا که ممکن است نتایج ناگواری داشته باشد.

۳- بعضی از مکمل‌ها، داروهای گیاهی یا داروهای بدون نسخه با داروهای شیمی درمانی تداخل دارند. در مورد هر دارو و مواد مکملی که مصرف می‌کنید به پزشک خود اطلاع دهید.

دارو های شیمی درمانی سرطان معده

در سرطان معده از انواع مختلفی از داروها می‌توان استفاده کرد:

• فلورویوراسیل (به نام 5FU معروف است و به صورت فایو-اِف-یو خوانده می‌شود)
• کپسیتابین
• کربوپلاتین
• سیس پلاتین
• اگزالی پلاتین
• دوستاکسل
• پاکلی تاکسل
• اپی روبیسین
• ایرینوتکان

در بیشتر موارد، دو یا سه عدد از این داروها با همدیگر ترکیب می‌شوند و به بیمار داده می‌شوند. این موضوع بسته به مرحله بیماری، برنامه درمانی، استفاده یا عدم استفاده از رادیوتراپی، شرایط عمومی بیمار و فاکتورهای دیگر دارد.

پزشک شما در مورد بهترین داروهای شیمی درمانی سرطان معده شما تصمیم گیری خواهد کرد. در ادامه مختصری شما را با ترکیب‌های حاصل از این داروها آشنا می‌کنیم.

رژیم های شیمی درمانی سرطان معده در حالت قابل جراحی

منظور از «رژیم» شیمی درمانی، نام داروها، دوز آن‌ها و برنامه تجویز آن‌ها است. در ادامه ابتدا در مورد شایع‌ترین رژیم‌های شیمی درمان به طور کل و سپس در مورد رژیم‌های شیمی درمانی در هر کدام از شرایط درمان توضیح داده‌ایم.

شایع ترین رژیم های شیمی درمانی

اگر سرطان معده، متاستاز نداده باشد و قابل جراحی باشد، در صورتی که رادیوتراپی همزمان داده نشود، چند رژیم شیمی درمانی بیشترین کاربرد را دارند. نام‌گذاری این رژیم‌ها معمولا بر اساس حروف ابتدایی داروهای آن است:

• رژیم FLOT حاوی 5FU، لُکوورین، اگزالی پلاتین و دوستاکسل
• رژیم FOLFOX حاوی 5FU، لُکوورین، اگزالی پلاتین
• رژیم CAPOX حاوی کپسیتابین و اگزالی پلاتین
• رژیم تاکسان + فلوروپیریمیدین (یعنی دوستاکسل یا پاکلی تاکسل به علاوه 5FU یا کپسیتابین)
• سیس پلاتین به علاوه 5FU یا کپسیتابین
• پاکلی تاکسل و کاربوپلاتین

در ادامه انتخاب کنید بیمار شما در کدام یک از سه حالت درمانی ذکر شده قرار دارد و فقط همان حالت را مطالعه کنید!

۱- شیمی درمانی تنهای پیرامون عمل

همانطور که گفتیم شیمی درمانی پیرامون عمل به معنای شیمی درمانی قبل از جراحی و نیز بعد از جراحی است. در این حالت معمولا از رژیم شیمی‌درمانی FLOT استفاده می‌شود. همچنین ممکن است داروی دوستکسل از این رژیم حذف شود (یعنی رژیم FOLFOX داده شود). در صورت حذف دوستکسل، می‌توان به جای فلورویوراسیل از کپسیتابین نیز استفاده کرد (یعنی رژیم CAPOX).

در رژیم FLOT شیمی درمانی به صورت کاملا تزریقی، هر ۲ هفته انجام می‌شود. همه داروهای معمولا در یک روز تزریق می‌شوند، اما ممکن است تزریق فلورویوراسیل دو روزه باشد. بیمار باید ۴ دوره قبل از جراحی و ۴ دوره پس از جراحی این رژیم را دریافت کند. در صورت استفاده از کپسیتابین (رژیم CAPOX)، رژیم درمانی معمولا ۳ هفته یک بار است.

۲- شیمی درمانی تنهای پس از عمل

در این حالت نیز دو حالت کلی برای شیمی درمانی وجود دارد:

الف) اگر قرار بر تجویز پرتودرمانی باشد:

در این حالت معمولا داروهای 5FU و لکوورین یا معادل این دو، یعنی کپسیتابین تجویز می‌شوند. 5FU را می‌توان دو دور قبل رادیوتراپی و چهار دور بعد از آن تجویز کرد، ولی کپسیتابین را می‌توان یک دور قبل رادیوتراپی و دو دور بعد آن داد. رژیم 5FU هر دو هفته و کپسیتابین هر ۳ هفته یک بار است.

ب) اگر قرار بر تجویز پرتودرمانی نباشد:

در این حالت داروی شیمی درمانی ارجح، شامل اگزالی پلاتین با فلورویوراسیل یا کپسیتابین است (یعنی رژیم‌های FOLFOX یا CAPOX). در واقع تفاوت این رژیم با رژیم پیرامون-عمل این است که در این حالت از داروی دوستکسل کمتر استفاده می‌شود. معمولا استفاده از اگزالی پلاتین + کپسیتابین ارجح است. این رژیم هر ۳ هفته برای ۸ دوره تجویز می‌شود.

۳- شیمی درمانی همزمان با رادیوتراپی

در صورتی که شیمی درمانی همزمان با رادیوتراپی برای تومور قابل عمل یا عمل شده تجویز شود، معمولا از داروی 5FU یا کپسیتابین استفاده می‌شود. همانطور که گفته شد داروی 5FU تزریقی و داروی کپسیتابین خوراکی است.

رژیم های شیمی درمانی در حالت غیر قابل جراحی

همانطور که گفته شد در این حالت معمولا کموتراپی درمان اصلی بیمار را تشکیل می‌دهد. در این بیماران رژیم‌های شیمی درمانی ارجح عبارتند از:

• FOLFOX
• CAPOX

همچنین ممکن است پزشک شما وضعیت مولکولی تومور شما را بررسی کند و یک داروی تارگت تراپی و یا ایمونوتراپی هم به درمان اضافه کند.

به جز این دو رژیم اصلی، سایر رژیم‌های شیمی درمانی مورد استفاده در سرطان معده متاستاتیک عبارتند از:

• جایگزینی اگزالی‌پلاتین در رژیم‌های بالا با سیس‌پلاتین. معمولا سیس‌پلاتین عوارض بیشتری دارد و انتخاب اول نیست، اما در بعضی بیماران مجبور به این جایگزینی هستیم.
• رژیم FOLFIRI که حاوی 5FU/لُکوورین و ایرینوتکان است
• پاکلی تاکسل با یا بدون سیس‌پلاتین یا کاربوپلاتین
• دوستاکسل با یا بدون سیس‌پلاتین
• 5FU یا کپسیتابین به تنهایی
• رژیمی مشابه FLOT
• رژیم حاوی اپی‌روبیسین مانند ECX و EOX و ECF

عوارض شیمی درمانی سرطان معده

نحوه اثر داروهای شیمی درمانی، حمله به سلول‌هایی است که سرعت رشد و تقسیم بالایی دارند. بنابراین از آنجایی که سلول‌های سرطانی سریع رشد و تقسیم می‌شوند، باعث نابودی آن‌ها می‌شود. اما، سلول‌های دیگری نیز در بدن وجود دارند که می‌توانند در اثر کموتراپی آسیب ببینند و در نتیجه موجب عوارض جانبی شوند. عوارض جانبی درمان، بستگی به نوع و دوز داروها، طول مدت درمان و ژنتیک و شرایط کلی بیمار دارد. بعضی از عوارض شیمی درمانی سرطان معده عبارتند از:

• تهوع و استفراغ
• کاهش اشتها
• ریزش مو
• اسهال یا یبوست
• زخم دهان
• افزایش احتمال عفونت (به علت کاهش تعداد گلبول‌های سفید خون)
• خونریزی یا کبودشدگی راحت (به علت کاهش تعداد پلاکت‌های خون)
• خستگی و تنگی نفس (به علت کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون)

این عوارض معمولا پس از پایان شیمی درمانی تمام می‌شوند. به عنوان مثال در صورت ریزش مو حین شیمی درمانی، مدتی پس از پایان درمان، موهای شما دوباره رشد خواهند کرد.

پیش از شروع درمان از پزشک خود در مورد عوارض درمان خود بپرسید و اگر در مورد عارضه خاصی نگرانی دارید به وی اطلاع دهید. در بعضی مواقع پزشک می‌تواند دارویی که عارضه خاصی دارد را جایگزین کند. اما ممکن است آن دارو جایگزین مناسبی نداشته باشد یا داروی جایگزین هم همان عوارض را داشته باشد.

پس از شروع درمان، هر عارضه ای که تجربه کردید به پزشک یا تیم پرستاری خود اطلاع دهید. تیم درمان شما قبل از انجام شیمی درمانی به شما در مورد عوارض خطرناک (مثل تب و کاهش گلبول‌های سفید) آموزش خواهند داد تا در صورت مشاهده آن‌ها سریعا به مراکز درمانی مراجعه کنید.

عوارض خاص شیمی درمانی

بعضی از داروهای کموتراپی سرطان معده عوارض خاصی دارند که باید از آن‌ها آگاهی داشته باشید.

آسیب عصبی (نوروپاتی)

از لیست داروهایی که در بالا گفته شد، چهار دارو بیشتر موجب آسیب عصبی می‌شوند: سیس پلاتین، اگزالی پلاتین، دوستاکسل و پاکلی تاکسل. آسیب عصبی می‌تواند موجب ایجاد علامت‌هایی مخصوصا در دست و پا مانند درد، احساس سوزن سوزن شدن، حساسیت به سرما و گرما یا ضعف شود. در بیشتر مواقع این عارضه با پایان درمان کم کم بهبود می‌یابد. اگزالی پلاتین علاوه بر موارد گفته شده، می‌تواند موجب آسیب اعصاب حنجره هم شود، و در نتیجه باعث درد گلو مخصوصا بعد از مصرف نوشیدنی ها یا غذاهای سرد شود.

آسیب قلبی

بعضی از داروهای سرطان معده، مخصوصا اپی روبیسین، می‌توانند موجب آسیب قلبی شوند. بنابراین ممکن است پزشک شما قبل از شروع شیمی درمانی و به صورت دوره‌ای برای شما اکوکاردیوگرام یا اسکن MUGA درخواست کند تا عملکرد و وضعیت قلب را تحت نظر داشته باشد.

سندرم دست و پا

کپسیتابین خوراکی یا تزریق 5FU در زمان طولانی (مثلا ۲۴ یا ۴۸ ساعت) می‌توانند این عارضه را ایجاد کنند. سندرم دست-پا، خود را ابتدا با قرمزی کف و پشت دست و پا نشان می‌دهد، سپس پیشرفت کرده و ایجاد درد و حساسیت در کف دست و پا می‌کند. در صورت بدتر شدن این سندرم، می‌تواند موجب تاول زدن، پینه بستن یا پوسته پوسته شدن شود که گاهی موجب زخم‌های دردناک می‌شود. در صورتی که علائم ابتدایی این سندرم را پیدا کردید بلافاصله به پزشک خود اطلاع دهید.

اسهال

در بسیاری از داروهای شیمی درمانی دیده می‌شود، اما حالت شدید آن معمولا با ایرینوتکان دیده می‌شود. اسهال را باید بلافاصله درمان کرد، چون موجب از دست رفتن آب و مواد معدنی بدن شده و می‌تواند به اسهال شدید تبدیل شود.

کمبود DPD باعث چه عوارضی می‌شود؟

حدود ۲ تا ۸ درصد افراد جامعه، دارای سطوح پایین آنزیمی به نام DPD هستند. کمبود DPD موجب افزایش احتمال عوارض شدید ناشی از کپسیتابین و 5FU می‌شود. همچنین بهبودی از عوارض این داروها هم ممکن است بیشتر طول بکشد. این عوارض به ندرت تهدید کننده حیات هستند.

ممکن است پیش از شروع درمان با این دو دارو (کپسیتابین و 5FU) پزشکتان سطح آنزیم DPD را درخواست کند و در صورت کمبود، دوز کمتری از داروها را برایتان تجویز کند. البته ممکن است پزشک برای عدم وقفه در شروع درمان ابتدا درمان را انجام دهد و فقط در صورت رویت عوارض شدید، این آزمایش را درخواست نماید.

نتیجه گیری

شیمی درمانی یکی از درمان‌های اصلی سرطان معده است. این روش هم در بیماران قابل جراحی و هم در بیماران غیر قابل جراحی کاربرد دارد. انواع مختلف داروها در درمان سرطان معده قابل استفاده است که هر کدام عوارض متفاوتی دارند. پزشک انکولوزیست باید با میزان تاثیر این داروها و نحوه کاهش عوارض آن‌ها آشنایی داشته باشد. برای مشاوره درمان سرطان معده، می‌توانید از لینک‌های مشاوره موجود در سایت برای مشاوره با دکتر برنا فرازمند استفاده کنید.

نویسنده :

دکتر بــرنا فــرازمـند

متخصص رادیوتراپی و انکولوژی

«تصمیم‌گیری آگاهانه» حق اساسی هر فرد است. ما در سایت drfarazmand.com با ارائه دقیق‌ترین و به‌روز‌ترین اطلاعات در مورد انواع سرطان و پاسخ به سوالات شما، کمک می‌کنیم بهترین انتخاب‌ها را داشته باشید